My, Henryk, z Bożej łaski książę Śląska, na prośbę opata [klasztoru] świętej Marii we Wrocławiu i jego braci nadajemy prawo niemieckie gościom mieszkającym w Krzydlinie, Budziszowie, Tyńcu, Oleśniczce, Sobótce, Wirach, Zebrzydowie, Strzeblowie i we wszystkich innych ich wsiach, o ile [osadnicy] chcieliby osiedlić się na tym prawie, w ten sposób, że będą wolni od posług, do których zobowiązani są Polacy według prawa krajowego (...) Zastrzegamy jednak, że z każdego łanu płacącego opatowi będziemy pobierać 2 miary: jedną pszenicy, drugą owsa. Przy budowie grodów pomagać mają w wypadkach koniecznych; na wyprawy [wojenne] chodzić będą tak jak inni Niemcy. Sprawy o ciężkie przestępstwa, mianowicie sprawy kapitalne, to jest mężobójstwo, zranienie mieczem lub nożem, które grozi śmiercią, sądzić będziemy sami lub przez naszego sędziego według prawa niemieckiego. Jeśli pomiędzy mieszkańcami wymienionych wsi i wsi innego właściciela wybuchnie spór w poważnej sprawie, mają oni wytoczyć sprawę przed nami lub klasztorem, na którego terenie mieszkają, a każdego osądzimy według prawa mu przysługującego. Wszystkie inne sprawy sądzić będzie opat ze swoimi sołtysami, zadośćuczyniąc wnoszącym skargi [.…..]. Pan opat otrzyma trzecią część z wszystkich wyżej wymienionych spraw, które będą wobec nas lub któregokolwiek z naszych sędziów sądzone. Pragniemy również, ażeby żaden z naszych wójtów nie przywłaszczył sobie w tych wsiach jakichkolwiek praw naszym imieniu.

B Źródło: Za: Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, PWN 1997, s. 227.

Im bardziej komplikowała się jego struktura, tym bardziej społeczny zasięg użycia monet rósł. Wczesne rozpoczęcie i duża skala produkcji własnego pieniądza w Czechach zbiegły się z przemianami organizacyjnymi w gospodarce rolnej i wzrostem produkcji. Lisa Wolvertone o wczesnośredniowiecznym państwie Przemyślidów pisała: „Książę czeski był nie tylko bogaty, ale zasobny w gotówkę […]. Z drugiej strony, mieszkańcy Czech wszędzie nosili monety z książęcym imieniem i wyobrażeniem, i używali tych monet nie tylko do zwykłych transakcji. Wysocy w hierarchii i niscy, bogaci i biedni, każdy płacił podatki, kiedy sprzedawał swoje dobra, kiedy podróżował, i raz w roku bezpośrednio dla księcia”. Być może jest to opinia zbyt optymistyczna, ale faktem jest, że mimo braku przełomu w zakresie techniki rolnej, produkcja zbożowa w Czechach wzrosła, a ludzie liczyli nawet duże transakcje nie tylko w grzywnach (jako jednostkach wagowych), ale i denarach, setkach denarów, o czym świadczą najstarsze źródła dokumentowe. W przypadku Polski proces monetaryzacji odbywał się wolniej, podobnie jak wzrost produkcji rolnej był mniej spektakularny. Zdecydowane przemiany nastąpiły w drugiej połowie XI w. i zbiegły się zarówno z odbudowaniem i rozwojem rodzimego mennictwa, jak i przemianami organizacyjnym w ramach wielkiej własności. [...] Organizacja państwowa i elity były w stanie szybko dostosować się do zachodnich wzorców organizacyjnych. Sposób prowadzenia polityki menniczej charakteryzował się błyskawiczną adaptacją takich pomysłów jak renowacja monety [...]. Pojedyncze znaleziska monet świadczą o skromnych, ale istniejących zasobach pieniężnych „szarego człowieka”, przy czym różnica między Polską a Czechami polega na tym, że my znajdujemy monety na podgrodziach, a Czesi także w osadach wiejskich. Zdecydowanie wolniej niż monety na poziom chłopskiego gospodarstwa wiejskiego trafiały wynalazki techniczne, a przemiany w tej dziedzinie miały charakter ewolucyjny, były długotrwałe i nawet kolonizacja niemiecka nie przyniosła we wszystkich dziedzinach przełomu. Wydaje się też, że rozpowszechnienie żyta i owsa w rolnictwie nie wszędzie było związane z budową i stabilizacją aparatu państwa oraz organizacją wielkiej własności, której struktury przez kilka stuleci adaptowały miejscową ludność chłopską do swoich planów i potrzeb. Brak inwestycji przed końcem XII w. w młyny, nowoczesne narzędzia jak pług koleśny i bronę, znane już przecież w Europie Zachodniej, nie musi świadczyć o braku zmysłu inwestycyjnego czy autarkiczności gospodarki, ale raczej o małej presji demograficznej przy stosunkowo dużych zasobach ziemi, zwłaszcza w Polsce i na Rusi.

C Źródło: Za: P. Guzowski, Karolińska rewolucja gospodarcza na wschodzie Europy (do końca XII wieku), w: Granica wschodnia cywilizacji zachodniej w średniowieczu, red. Z. Dalewski, Warszawa 2014, s. 166-167.