Sprawdź się
Śmierć jest konsekwencją upływającego czasu życia. Od czasów starożytnych śmierć nie chce być postrzegana jako definitywny koniec. Przedstawiana jest zatem jako przejście pomiędzy trwaniem ziemskim a wiecznością, trwaniem ziemskim jako elementem wieczności lub powtarzalnością życia w wieczności. Proces życia i umierania jawi się tu jako ciągłość: życie rodzi śmierć a śmierć rodzi życie. Cykl ten uosabiały dwa najpotężniejsze bóstwa egipskiego panteonu: bóg słońca – Ra, który nocą zstępuje do królestwa umarłych i bóg ciemności i księżyca – Ozyrys, który umiera i zmartwychwstaje, wschodząc jako Ra po stronie życia (
— pisze Małgorzata Jakubowska /Laboratorium czasu. Sanatorium pod Klepsydrą W. J. Hasa, Łódź 2010, s. 14/.To jest Ra, który spoczął w Ozyrysie. To jest Ozyrys, który spoczął w Ra
). Ozyrys jest zatem nie tylko władcą zaświatów, ale bogiem wyrażającym zwycięstwo życia, symbolem odrodzenia i zmartwychwstania
Odwołując się do wierzeń Egipcjan, odpowiedz na pytanie: dlaczego Józef oddaje swego ojca Jakuba do sanatorium dr. Gotarda? W jakim stanie jest przebywający w sanatorium Jakub?
Śmierć i specyficznie pojmowany czas jest w filmie akcentowany od samego początku, pojawia się już w scenie, którą często krytyka filmowa określa mianem „pociągu śmierci”. W pierwszej scenie Józef spotyka ślepego, starego konduktora. Przemierza pociąg sprawnie, wymijając nieruchomych pasażerów‑żydów. Wydają się oni martwi. Między Józefem i konduktorem wywiązuje się tajemniczy dialog, wskazujący na wszechwiedzę starca:
Konduktor: Już dojeżdżamy...
Józef: Jak tam dojść?
Konduktor: Sam odnajdziesz drogę. Bez niczyjej pomocy
.
Po wyjściu Józefa z pociągu trafia on na żydowski cmentarz i rzeczywiście bez problemu odnajduje drogę do sanatorium. Wrota do sanatorium są jednak zamurowane starymi macewami. Pod koniec filmu to Józef staje się ślepym konduktorem, ubranym tak samo jak ten, którego spotyka na początku swej podróży. Motyw ślepego konduktora pomagającego odnaleźć się w świecie umarłych przywodzi na myśl Charona, który przez Acheron przewozi dusze zmarłych do Hadesu. Co sprawiło, że Józefowi została przydzielona ta nietypowa rola?
Wskaż dokładnie, w której scenie filmu i za pomocą jakich środków Wojciech Jerzy Has uświadamia widzom, że opowiedziana historia będzie dotyczyć czasu.
Budowanie czasu i przestrzeni u Wojciecha Hasa zawsze uzasadnione jest jakąś logiką, mitem, elementem wiary lub doktryny filozoficznej. W określeniu czasu i przestrzeni w Sanatorium pod Klepsydrą mamy do czynienia ze starotestamentowym zachowaniem kierunków — wertykalnym. W uproszczeniu można powiedzieć, że Bóg znajduje się na górze (w niebie), grzeszny człowiek zaś na dole (na ziemi). Dobrze wyrażają to słowa psalmu 130: Z głębokości wołam do Ciebie, Panie
. Bohater porusza się po różnych piętrach przestrzeni, w której przebywa — wchodzi na strych, schodzi do piwnicy, do podziemi, spogląda w górę i dół. Kierunki poruszania się, a nawet spoglądania dobudowują do filmu znaczenia metafizyczne. Jednak w filmie pojawia się też nietypowa scena z drabiną, często interpretowana jako aluzyjna, ale i bluźniercza wobec przypowieści o drabinie jakubowej. Józef wspina się po tej drabinie, aby podglądać Adelę, która w końcu przez okno wciąga go do swego pokoju i kusi swymi wdziękami. Napisz, na czym polega przewrotność tej sceny.
Czasami, fizycznie i metaforycznie, bohater zstępuje także i do podziemia. Katabaza to kulturowy topos zejścia żywego człowieka do świata umarłych. Jedną z popularniejszych w historii kultury jest katabaza Orfeusza, który wyrusza w podróż do Hadesu, aby odzyskać swą ukochaną Eurydykę. Musi przy tym przebłagać bogów podziemi, by oddali mu wybrankę jego serca. Bogowie zgadzają się, jednak stawiają jeden warunek: do momentu wyjścia z Hadesu z Eurydyką Orfeusz nie może się odwracać za siebie, a tym samym nie może spojrzeć na żonę. Orfeusz warunek złamał i na zawsze utracił Eurydykę. Wyjaśnij, w jaki sposób topos katabazy jest wykorzystany w filmie Sanatorium pod Klepsydrą.
Odwołując się do mitu o Orfeuszu i Eurydyce i motywu katabazy z poprzedniego ćwiczenia, wskaż podobieństwo pomiędzy Orfeuszem a Józefem.
W motywie katabazy istotny jest element przejścia/zejścia do Hadesu. W jaki wizualny sposób zostaje przedstawione przejście Józefa do świata umarłych?
Okna i drzwi w filmie Hasa pełnią ważną istotną funkcję. To one otwierają wrota czasu — przeszłego lub przyszłego, umożliwiają czasową „teleportację”. W Sananatorium pod Klepsydrą natrętnie powraca motyw okna. Bohater przez okno wchodzi, wychodzi, spogląda, podgląda. Okno — fizycznie — rozdziela dwa światy, dwie przestrzenie — to, co wewnątrz (np. domu lub innego budynku), od tego, co na zewnątrz. Wskaż, jakie funkcje może pełnić okno w Sanatorium pod Klepsydrą. Wybierz prawidłowe odpowiedzi.
Czas ujęty w pewne ramy w filmie Hasa ma swój odpowiednik w pewnej filozoficznej doktrynie. Przeczytaj fragment Historii filozofii XX wieku Tadeusza Gadacza dotyczący pojęcia czasu w rozumieniu Henriego Bergsona. W tekście znajdziesz rozróżnienie na dwie formy czasu. Wymień zawarte w tekście określenia czasu, do których odwołuje się Wojciech Jerzy Has w konstrukcji fabuły Sanatorium pod Klepsydrą.
Czas ujęty w pewne ramy w filmie Hasa ma swój odpowiednik w pewnej filozoficznej doktrynie. Zapoznaj się z fragmentem Historii filozofii XX wieku Tadeusza Gadacza dotyczącym pojęcia czasu w rozumieniu Henri Bergsona. W tekście znajdziesz rozróżnienie na dwie formy czasu. Wymień zawarte w tekście określenia czasu, do których odwołuje się Wojciech Jerzy Has w konstrukcji fabuły Sanatorium pod Klepsydrą.
Historia filozofii XX wieku. NurtyVladimir Jankelevitch i Edouard Le Roy uważali, że punktem wyjścia w filozofii Bergsona jest wewnętrzny akt duchowy. W rzeczywistości tym punktem wyjścia jest jednak doświadczenie czasu. Opierając się na „bezpośrednich danych świadomości” (O bezpośrednich danych świadomości), Bergson zauważył, że czas przeżywany, czyli ten, którego doświadczamy wewnątrz nas samych, jest odmienny od czasu mierzonego przez zegary i kalendarze. Dany odcinek czasu odmierzany identycznie przez zegary, może być przeżywany przez świadomość jako dłuższy lub krótszy w zależności od duchowego stanu. Na przykład czas radości przerywany jako krótszy niż czas cierpienia lub czas nudy. Prawdziwy czas, czas przeżywany przez świadomość jest według Bergsona, realnym trwaniem. „Rzeczywiste trwanie jest tym, co się zawsze nazywało czasem, lecz czasem postrzeżonym jako niepodzielny” — podczas gdy czas mierzony przez zegary jest czasem kosmologicznym, to znaczy czasem uprzestrzennionym, zewnętrznym i abstrakcyjnym. Trwanie to także świadomość zachowująca tożsamość pomimo zmian. Jest ono odczuwane przez nasze Ja wewnętrzne, głębokie, które doznaje, postanawia i wybiera, i w którym przecinają się stany i zjawiska świadomości, tworząc nierozdzielny splot, jak kolejne fazy muzyki. Trwanie jest najgłębszą rzeczywistością i stanowi najbardziej bezpośrednią z bezpośrednich danych świadomości. „Czyste trwanie jest formą, jaką przybiera następstwo naszych stanów świadomości, kiedy nasze Ja zaczyna żyć swobodnie, kiedy nie stara się dokonywać rozdziału między stanem teraźniejszym a stanami poprzednimi.
Źródło: Tadeusz Gadacz, Historia filozofii XX wieku. Nurty, t. 1, Kraków 2010, s. 146.
W końcu czas i jego następstwa przywołują na myśl filozofię Nietzschego, a w szczególności jego koncepcję „wiecznego powrotu”. Zapoznaj się z tą koncepcją. Napisz, w jaki sposób koncepcja „wiecznego powrotu” została zobrazowana w dziele W. J. Hasa.
Tako rzecze ZaratustraGdyż zwierzęta twe wiedzą wszak, o Zaratustro, kim jesteś i stać się musiałeś: patrz, tyś jest nauczycielem wiecznego powrotu — oto twe przeznaczenie! A żeś pierwszym, co tę naukę wieścić musi — A jakże przeznaczenie to nie miałoby być z pewnością twym największym niebezpieczeństwem i chorobą twą! Patrz, my wiemy, czego ty uczysz: że rzeczy wszelkie wiecznie powracają, a my wraz z nimi, i że wieczne razy już tu byłyśmy, a rzeczy wszelkie wraz z nami.
Uczysz, że jest wielki rok stawania się, olbrzymi, potworny rok, co jako zegar piaseczny, wciąż na nowo, tam i z powrotem, nastawiać się musi, aby na nowo się osypywał i do końca dobiega — tak, iż wszystkie te roki są sobie równe w wielkım i małym zarazem — tak, iż my sami w każdym wielkim roku jesteśmy jednacy w wielkim i w małym zarazem. A gdybyś ty teraz zemrzeć chciał, o Zaratustro, wiemy i to, jakbyś w tej chwili do siebie przemawiał — wszakże zwierzęta twe błagają cię — abyś jeszcze nie umierał! Przemawiałbyś bez drżenia, raczej z przydechem błogości: gdyż wielkie brzemię i zdławienie zdjęte byłyby wreszcie z ciebie, ty najcierpliwszy!
Oto umieram i zanikam mówiłbyś wówczas — jedno mgnienie, a stanę się nicością. Dusze są równie śmiertelne, jak i ciała. Lecz powróci ten węzeł przyczyn, w który i ja wplątany jestem — stworzy on mnie ponownie! Ja sam należę do przyczyn wiecznego powrotu. Powtórzę się przez powrót wraz z tym słońcem, tą ziemią, tym orłem i wężem tym — nie do nowego ani lepszego życia, ani też do podobnego; — powracać będę wiecznie do zawsze jednakiego i zawsze tego samego życia, zarówno w rzeczach wielkich, jak i małych, tak, abym znowuż o rzeczy wszelkich wiecznym powrocie nauczał;
— abym znowuż me słowo głosił o wielkim dla świata i ludzi południu, abym znowuż ludziom nadczłowieka zwiastował.
Rzekłem me słowo i łamię się na słowie mym: tak chce ma dola wieczna — jako zwiastun ginę!
Nastała godzina, w której schodzący samego siebie błogosławi. Tak – kończy się zejście Zaratustry. Skoro zwierzęta te słowa rzekły, zamilkły i oczekiwały, aby Zaratustra do nich przemówił: Zaratustra wszakże nie słyszał, że one milczą. Leżał oto z zamkniętymi oczyma, na pozór śpiący, aczkolwiek od zaśnięcia daleki: gdyż z duszą własną rozmowę wówczas wiódł. Wąż i orzeł, widząc go tak milczącym, uszanowały wielką wokół niego ciszę i oddaliły się oględnie.Źródło: Fryderyk Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, Kęty 2004, s. 158–159.
W literaturze istnieje szczególna forma opowieści, która jest znacząco podobna do historii z Sanatorium pod Klepsydrą. Film Hasa często porównywany jest do skazu — formy opowiadania znanego z tradycji rosyjskiej, a podobnego nieco do polskiej gawędy. Zapoznaj się z definicją skazu ze słownika terminów literackich i zaznacz w definicji te fragmenty, które łączą skaz i film Sanatorium pod Klepsydrą.
W literaturze istnieje szczególna forma opowieści, która jest znacząco podobna do historii z Sanatorium pod Klepsydrą. Film Hasa często porównywany jest do skazu — formy opowiadania znanego z tradycji rosyjskiej, a podobnego nieco do polskiej gawędy. Zapoznaj się z definicją skazu ze słownika terminów literackich i wskaż te fragmenty definicji, które łączą skaz i film Sanatorium pod Klepsydrą.
SkazSkaz – forma opowiadania ustnego charakteryzującego się zwrotami do słuchacza, powtórzeniami itp. W literaturze metoda narracji naśladująca wypowiedzenie ustne spopularyzowana w I połowie XIX w. głównie za sprawą M. Gogola. Skaz jako metoda narracji literackiej odznacza się wieloma podobnymi cechami do gawędy. Najważniejszym czynnikiem jest w nim sam opowiadający (wywodzący się z reguły z warstw niewykształconych), narracja jakby reprodukuje jego głos, utrwala gesty foniczne, przedstawia zdarzenia tak, jak jawią się w jego świadomości. Zasadniczym elementem kompozycyjnym nie jest przebieg fabularny, ale sam tok opowiadania, swobodny i często z pozoru chaotyczny. Istotną rolę grają zwroty do słuchaczy powtórzenia i wiele innych czynników podkreślających ustny charakter wypowiedzi.
Źródło: Skaz, [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 470.