Marta Gibińska-Marzec Muzyka Szekspira (fragment)

Jak interpretować wiedźmy? Odpowiedzi może być bardzo wiele i w długiej recepcjirecepcjarecepcji Makbeta można znaleźć wiele interesujących propozycji. Tu pragnę tylko pokazać, co Szekspir zrobił siłą swej poezji, a to, jak rozumieć tę sztukę, pozostawiam każdemu do własnych przemyśleń. Otóż w „uwerturzeuwerturauwerturze” jest […] jeden temat, który stanie się zasadniczym, głównym motywem, coraz to przypominanym w trakcie rozwijającej się akcji. Ten motyw to ostatni zaśpiew tańczących wiedźm, zanim znikną one we mgle pierwszej sceny. […]
Każdy z tłumaczy zachował coś z istoty tego zdania, niestety, wygrane na innym instrumencie niż język angielski, nie jest ono w stanie zabrzmieć tak samo.
Fair to wszystko, co jasne, piękne, uczciwe i dobre. Foul to wszystko, co brudne, śmierdzące, nieuczciwe, złe. W misternie skomponowanej frazie Szekspir posłużył się aliteracją, czyli zestawieniem słów zaczynających się tym samym dźwiękiem: fair i foul. Już to samo w poetyckiej tradycji języka wiąże te dwa słowa i zwraca na nie uwagę. Ponadto w obu słowach wybrzmiewają dyftongi – długie samogłoski, pozwalające na położenie dodatkowego nacisku w recytacji. Przeciwstawne, opalizujące słowa mają nadane porównywalne dźwięki: są przeciwstawne i podobne, jak sensy, które zamienia składnia: jedno staje się drugim. Tak się dzieje w świecie czarownic, na tym polega ich zły czar; to jest ta fraza, która będzie powracać w drobnych wariacjach, przypominając o tragicznym błędzie głównych bohaterów w rozpoznaniu metafizycznego i etycznego porządku świata.
Pierwsze, najważniejsze przetworzenie frazy to pierwsze wypowiedziane w tragedii słowa Makbeta:

So foul and fair a day I have not seen.

Co za dzień, brzydki
I piękny zarazem.
(Słomczyński)(Słomczyński)

Pierwszy raz w życiu widzę dzień tak szpetny,
A tak świetności pełen.
(Barańczak)(Barańczak)

Jeszcze Makbet nie usłyszał głosu czarownic, a już fair i foul mieszają się w jego poznawaniu świata. W pierwszej chwili po wysłuchaniu dziwnej przepowiedni Makbet nie odzywa się, co nie znaczy, że nie reaguje. Jego reakcję zauważa wierny Banquo:

Good sir, why do you start and seem to fear Things that do sound so fair?Good sir, why do you start and see to fear...Good sir, why do you start and seem to fear Things that do sound so fair?

[…] Banquo, patrząc na Makbeta, używa słowa fear – jakże bliskie przetworzenie fair, a jednocześnie niosące ze sobą znaczenie foul. Czyżby po mignięciu wizji korony w jednym krótkim zdaniu Wiedźmy […] Makbet miesza fair i foul w jedno – fear – strach?

omakbet Źródło: Marta Gibińska-Marzec, Muzyka Szekspira (fragment), „Alma Mater” 2007, nr 92, s. 64.

Alfred Harbage Posłowie do „Makbeta” (fragmenty)

Makbet to najkrótsza z tragedii Szekspira i jej przesłanie jest też najprostsze: Nie zabijaj. […] Z oczyma szeroko otwartymi na ohydę swego postępku, odważny, obdarzony wyobraźnią i moralnie wrażliwy człowiek popełnia skrytobójstwo dla zysku. […] Kara jest równie przerażająca jak zbrodnia – stanowi ją powolna śmierć duszy winowajcy, zatruwanej zgrozą nad samym sobą, pohańbieniem, samotnością i rozpaczą, wreszcie – jego krwawa zagłada. Dlaczego taki człowiek miałby dopuścić się takiego zła? […] Pytanie przekształca się na naszych wargach w inne: Dlaczego w ogóle istnieje człowiecze zło? – i zdajemy sobie sprawę, że nie ma na nie odpowiedzi. […] Nadprzyrodzone molestacje ze strony trzech wiedźm czy też pełne zajadłości perswazje żony nie tłumaczą winy Makbeta. Uwydatniają jedynie władzę, jaką ma ona nad naszą wyobraźnią, odsłaniając kolejne stadia rozwoju tej winy i sugerując chwiejną równowagę stojących za nią sił. […] Niemniej, choć przepowiednie ani nie wyjaśniają, ani nie usprawiedliwiają zbrodni Makbeta, odbieramy je jako złagodzenie winy: do czynu popychają go potężne i przebiegłe siły. Wpływ bardziej z tego świata, a mianowicie namowy małżonki, robi na nas podobne wrażenie. Co więcej, namowy te dostarczają również Makbetowi okazji do zademonstrowania odrazy wobec tego, co ma wkrótce uczynić, i przekształcenia zbrodni, przynajmniej do pewnego stopnia, z postępku służącego jego własnym interesom w ofiarę poniesioną dla żony. Zachowanie Lady Makbet nie powoduje bynajmniej jednoznacznej niechęci widza. Na swój wynaturzony sposób czyni ona to, czego oczekuje się po każdej lojalnej żonie: nakłania usilnie męża, aby postąpił w sposób dla niego – jej zdaniem – korzystny; w tym momencie, podobnie jak w następującym później okresie zagrożenia, trzeba jej w każdym razie przyznać, że jest mężowi całkowicie oddana. Jednym z cudów, jakich dokonuje ta sztuka, jest właśnie fakt, że to budzące grozę wspólne knucie zbrodni toczy się w atmosferze rodzinnych cnót, bez wywoływania ironicznego kontrastu. Jeśli zło jest wielkie – jest również ograniczone, nawet w odniesieniu do złoczyńców. Po załamaniu się Lady Makbet jej początkowa zawziętość każe się wspominać jako coś obcego jej naturze […]

omakbet2 Źródło: Alfred Harbage, Posłowie do „Makbeta” (fragmenty), tłum. Stanisław Barańczak.