Michaił Bachtin Epos a powieść. O metodologii badania powieści

Światem epopei jest bohaterska przeszłość narodu, świat „początków” i „wzlotów” narodowej historii, świat ojców i założycieli rodu, świat „pierwszych” i „najlepszych”.  Nie to jest ważne, że przeszłość ta jest treścią epopei; przesunięcie akcji w przeszłość, jej uczestnictwo w tej przeszłości jest zasadniczą cechą formalną epopei jako gatunku. Epopeja nigdy nie była poematem o teraźniejszości, o swojej epoce (która poematem o przeszłości stała się dopiero dla potomków). Epopeja, jako gatunek nam znany i określony, była od samego początku poematem o przeszłości i epopeją immanentną, a zasadnicza dla niej postawa autora (tj.  postawa tego, kto wygłasza słowo epickie) jest postawą człowieka mówiącego o przeszłości dla niego nieosiągalnej, jest pełną szacunku postawą potomka.

eneida3 Źródło: Michaił Bachtin, Epos a powieść. O metodologii badania powieści, „Pamiętnik Literacki” 1970, t. 61/3, s. 211.

Michaił Bachtin Epos a powieść. O metodologii badania powieści

Przejdziemy do tradycji ustnej. Epicka przeszłość, oddzielona nieprzeniknionym murem od następnych epok, zachowuje się i objawia wyłącznie w formie legend. Epopeja opiera się tylko na niej. Nie chodzi o to, że owa ustna tradycja jest faktycznym źródłem epopei, ważne jest to, że oparcie na tradycji jest immanentną cechą samej formy epopei, tak samo jak immanentna jest absolutna przeszłość. Wypowiedź epicka wyrasta z ustnego przekazu. Epicki świat absolutnej przeszłości z samej swej istoty jest niedostępny dla osobistego doświadczenia i nie dopuszcza osobistego punktu widzenia i wartościowania.  Nie można go zobaczyć, dotknąć, nie można go osądzać z dowolnego stanowiska, nie można go weryfikować, analizować, rozkładać, przenikać do jego wnętrza. Istnieje wyłącznie jako ustny przekaz, święty i bezsporny, zawierający ogólnie obowiązujący system wartościowania i wymagający pietyzmu. Powtarzamy i podkreślamy, że nie chodzi tu o faktyczne źródła epopei ani o jej momenty rzeczowe, ani o deklaracje jej autorów; wszystko zasadza się na cesze formalnej (mówiąc ściślej - formalno‑treściowej), podstawowej dla gatunku epopei: opiera się ona na bezosobowej, bezspornej tradycji, na powszechnie obowiązującym wartościowaniu i punkcie widzenia, wykluczającym jakąkolwiek możliwość innego traktowania, na głębokim pietyzmie wobec przedstawionego przedmiotu i samego słowa o nim,  jako słowa podania ustnego.

eneida4 Źródło: Michaił Bachtin, Epos a powieść. O metodologii badania powieści, „Pamiętnik Literacki” 1970, t. 61/3, s. 213–214.

Wergiliusz Eneida

Tak rzekła; tamta śpiesznie przynagla krok stary.
Dydo, drżąca i złymi zdziczała zamiary,
Krwawymi oczy błądząc, z plamami znaczonem,
Drżącym licem i blada od wzruszeń przed zgonem,
Do wnętrza wpada domu, w szale na wysoki
Wstępuje stos i z pochwy dobywa bez zwłoki
Dardański miecz, nie na to w niedawnej dan porze.
[…]
Rzekła, łoże całuje: «Bez pomsty więc ginę…
Lecz gińmy! Tak, tak, błogo iść w Cieniów krainę.
Niech widok tego ognia w dno duszy się wwierci
Okrutnika, by z sobą niósł wróżbę mej śmierci!»
Rzekła — a pośród tego, pełni przerażenia,
Ujrzą druhy, jak pada, jak miecz krwią się spienia
I krew broczy jej ręce. W sal wielkich wierzeje
Bije wrzask, wieść po grodzie wstrząśniętym szaleje,
Wśród domostw odgłos płaczów rozlega się w mieście,
Grzmią lamenty, jęk, skargi i wycia niewieście –
Nie inaczej, jak gdyby pod napadem wroga
Ginęła Kartagina lub Tyr, a pożoga
Szła w szale poprzez dachy i bogów świątynie.
Zdyszana biegiem, słyszy krzyk, co zewsząd płynie,
Siostrzyca; drapie twarz swą i pierś nieszczęśliwa,
Przez tłum gna i ginącą imieniem przyzywa:
– «Więc podstęp knułaś, siostro, pod cieniem tych pował?
Tę mi zdradę stos, ogień i ołtarz gotował?
Na cóż wpierw się uskarżę? Gubiąc się żelazem,
Wzgardziłaś siostrą? Trzebaż mnie było wziąć razem!
Ból jeden by nas zabrał i jedna godzina!
Na toż dłońmi stos wzniosłam, na toż, o jedyna,
Wzywałam bóstw, bym ciebie odbiegła bez chwały?
Zgubiłaś, siostro, siebie, mnie, lud, senat cały
Sydończyków i gród twój! Dajcie, o najszczersi,
Zmyć rany wodą, oddech ostatni jej piersi
Usty przejąć! – To rzekłszy, wstępuje na stopnie,
Do łona tuli siostrę, pobladłą okropnie,
Z jękiem – i szatą suszy krew, co z ran się toczy.
Tamta, znów ociężałe podnieść pragnąc oczy,
Omdlewa; pod jej piersią krwawa rzęzi rana.
Trzykroć, wsparta na łokciu, dźwiga się znękana,
Trzykroć pada na łoże, błędnymi oczyma
Szuka światła – i znowu jęk piersi jej wzdyma.
Więc można Juno, którą jej boleść wzruszyła
I ciężki zgon, Irydę z Olimpu wysyła,
By duszę jej zbolałą zwolniła od ciała.
Bo nie z losów, należnym zgonem umierała,
Lecz przed czasem, przez obłęd znaglona wichrowy;
I jeszcze Prozerpina złotych włosów z głowy
Nie ścięła jej, skazując do styskich podziemi…
Więc Irys przez niebiosa skrzydły tęczowemi,
Tysiącem w słońcu różnych kolorów spowita,
Zleci i ponad głową stanie: «Ten dla Dita
Wedle zleceń dar święcę i zwalniam cię z ciała!»
Tak rzecze i włos zetnie – ciepło, którym pała,
Pierzchło i w lekkie tchnienia uleciało życie.

eneida5 Źródło: Wergiliusz, Eneida, tłum. Tadeusz Karyłowski, Warszawa 1924, s. 68–69.