Testament Henryka IV Probusa

W imię Boga. Amen […] My […] Henryk, z łaski Bożej książę Śląska, Krakowa i Sandomierza, dotknięty słabością ciała, pełen bezsilności, jednak z przytomnym umysłem i zdrowym rozumem […] sporządzamy tego rodzaju testament. Najpierw w ziemi śląskiej, w całym księstwie wrocławskim, które spadło w dziedzictwie na nas po ojcu, lub krewnych, czynimy kompletnym dziedzicem najdroższego brata naszego Henryka, księcia śląskiego, pana Głogowa. […] W ziemi zaś krakowskiej i sandomierskiej, w których władzę w myśl tradycji sprawiedliwie osiągnęliśmy, z wielkimi kosztami i ciężkim trudem, czynimy i wyznaczamy jako dziedzica pana Przemysła, księcia wielkopolskiego, polecając naszym baronom, rycerzom […], wójtom i zwykłym obywatelom, oraz ogólnie wszystkim poddanym ziem naszych na wierność złożonej nam przysięgi, ażeby byli posłusznymi wspomnianym naszym następcom w ich księstwach i ażeby wspomagali ich zgodnie, tak jak nas […].

Prosimy pokornie czcigodnego ojca […], biskupa wrocławskiego, ażeby z obowiązku swej godności czuwał, by ta nasza ostatnia wola bez zmian była wykonana, by ją poparł a w całości zrealizował […], gdyby wspomniani następcy nasi, wykonując to polecenie im powierzone, zostali opuszczeni, lub gdyby okazali się bezczynnymi i zaniedbującymi swe obowiązki, leży w mocy tegoż biskupa, aby zaprowadził ład, by testament ten w zupełności na drodze prawa został wykonany. Chcemy, aby następcy nasi zachowali nienaruszony ten oto testament i ostatnią wolę naszą, sporządzoną w obecności wiernych i możnych (poddanych naszych).

amen Źródło: Testament Henryka IV Probusa, [w:] Henryk Paszkiewicz, Dzieje Polski. Czasy piastowskie, t. 1, Warszawa 1924, s. 262.

[…] my, Mściwój, z Bożej opatrzności książę Pomorza […] nie pod przymusem ani z obawy, lecz z własnej i dobrowolnej pobudki, w imieniu naszym oraz naszych następców i spadkobierców, tytułem rzeczywistej i szczerej darowizny za życia dajemy, przekazujemy i przyznajemy umiłowanemu siostrzeńcowi naszemu, sławnemu władcy Przemysłowi, z Bożej łaski księciu [wielko]polskiemu, całą ziemię naszego księstwa, mianowicie Pomorze, z wszystkimi miastami, zamkami, wsiami, wasalami, kościołami, patronatami, majątkami, […] z lennami, […] i władzą sądowniczą, […] aby to wszystko miał, zachował i posiadał. […] Lecz postanowiliśmy dzierżyć w imieniu tego Przemysława rzeczone księstwo z wszystkimi innymi wyżej wspomnianymi [dobrami], dopóki nie weźmie ich w rzeczywiste posiadanie. Dajemy mu nieograniczone pozwolenie na przyjęcie ich […] wspomnianemu Przemysławowi, księciu [wielko]polskiemu, który zaręcza w imieniu własnym, swoich dziedziców i następców, że będzie się z tym liczył, zachowywał to i spełniał, oraz przeciw tej darowiźnie nie będzie nic czynił […] i nie będzie jej odwoływał pod pozorem niewdzięczności bądź dlatego, że przekracza miarę prawem określoną […] i dotknąwszy świętej ewangelii składamy w tej sprawie osobiście przysięgę, odrzucając zarzut […], że umowa była niepotrzebna i niczym nieuzasadniona. […] Aby zaś ta rzeczona darowizna zachowała trwałą moc, kazaliśmy niniejszy dokument potwierdzić przyłożeniem naszej pieczęci. Działo się dan w Kępnie, roku Pańskiego 1282, nazajutrz po dniu Walentego męczennika.

mściwój Źródło: , [w:] Józef Mitkowski, Wybór tekstów źródłowych z historii Polski. Wiek IX–XV, Kraków 1980.

Dan w Awinionie dnia dziewiętnastego sierpnia naszych rządów papieskich trzeciego roku

Jan biskup […] przewielebnym braciom arcybiskupowi gnieźnieńskiemu i jego sufraganom [przesyła] pozdrowienie i apostolskie błogosławieństwo. […]

Żądaliście zatem, abyśmy ukochanego syna naszego przesławnego męża Władysława, krakowskiego, sandomierskiego, sieradzkiego, łęczyckiego, kujawskiego, wielkopolskiego i pomorskiego, księcia i dziedzica […], słynnego odwagą i przezornością, zasobnego w wojsko i bogactwa, potężnego wielką liczbą poddanych, twierdz i grodów, z łaski naszej apostolskiej wynieśli na stolicę królewską i zgodnie z królem Polski mianować i koronować zalecili.

[…] Przyjęliśmy łaskawie pomienionego biskupa i złożone przezeń listy, wysłuchaliśmy z przychylnością prośby o przyznanie korony rzeczonemu księciu […]. Wprawdzie posłowie ukochanego syna naszego Jana, dostojnego króla czeskiego, do nas przybyli dopraszali się u stolicy naszej apostolskiej z pokorą, abyśmy wstrzymać raczyli przyznanie korony rzeczonemu księciu z przyczyny, iż król Jan rościł z swej strony prawo do królestwa polskiego, co w swoim miejscu i czasie obiecywali udowodnić; ale tenże biskup (Gerward) po przedłożonych wnioskach posłów stwierdził przeciwnie i dowodził wiele razy, iż król [czeski] […] żadnego nie może przywłaszczać sobie prawa do królestwa polskiego, gdyż prawo to służy w zupełności samemu tylko księciu Władysławowi, jako królestwa tego prawemu dziedzicowi, który je prawem przyrodzonym odebrał po przodkach swoich w spadku; a stąd zatem, chcąc każdego przy prawach mu służących, zostawić, osądziliśmy za rzecz słuszną wstrzymać się z wyrokiem takowego przyznania, przez to atoli nie myślimy bynajmniej przesądzać prawa, należącego wam i innym proszącym, którego wolno wam będzie używać, jak i kiedykolwiek zechcecie, bez ujmy i ubliżenia prawa cudzemu.

Jan Źródło: Dan w Awinionie dnia dziewiętnastego sierpnia naszych rządów papieskich trzeciego roku, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XIV w., t. 10, oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.

Fragment kroniki Jana Długosza

Prałaci i panowie, możni i szlachta całego Królestwa Polskiego […] nakłonieni nadto przestrogami biskupa włocławskiego Gerwarda, nie czekając na wyraźniejszy dekret papieża, postanawiają za powszechną aklamacją, poparciem i zgodą koronować księcia Władysława Łokietka na króla polskiego […]. By zaś uroczystość wspomnianej koronacji odbyła się pomyślniej i bardziej uroczyście, postanowiono odebrać zaszczyt koronowania królów polskich katedrze gnieźnieńskiej i przyznać go katedrze krakowskiej, która niegdyś miała wspaniały tytuł metropolii. Starszyzna i wszyscy możni uznali za rzecz godną i bardzo słuszną przez ten przywilej wsławić jeszcze więcej katedrę krakowską i miasto, które zażywając ogromnej sławy zarówno dzięki położeniu i wielkiej liczbie mieszkańców, jak wzniesionym murom i wszystkiemu, czego mu dostarczają sąsiadujące z nim ziemie, słynie nadto różnego rodzaju chlubnymi czynami, szczególnie jednak niezwykłym kultem i czcią szczątków św. Stanisława i bardzo wielu świętych. Kiedy więc nadeszła niedziela, […] wszystkie stany i warstwy, prałaci i panowie polscy udali się do Krakowa. Arcybiskup gnieźnieński Janisław w czasie uroczystej mszy […] namaszcza księcia Władysława Łokietka na króla, jego zaś żonę, księżną Jadwigę, […] na królową, Koronuje ich koronami królewskimi, które z jabłkiem, berłem i innymi insygniami królewskimi przeniesiono z Gniezna do Krakowa. Nazajutrz zaś po koronacji król Władysław odziany po królewsku zaszedł z prałatami i panami do miasta Krakowa, by zająć przygotowany dla niego tron, a okrążywszy przedtem miasto, przyjął hołd i przysięgę wierności dobrowolnie złożoną przez mieszczan krakowskich.

prałat Źródło: Fragment kroniki Jana Długosza, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XIV w, t. 10, oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.

Zdobycie Gdańska przez Krzyżaków wg Dziejów Polski Jana Długosza

Mistrz i Krzyżacy Pruscy, jęli myśleć o zagarnieniu całego Pomorza. Mając przeto zebrane w znacznej liczbie i potężne wojsko, i przygotowane do wojny zasoby, nagłym pochodem wtargnęli do kraju, i miasto Gdańsk, zostające wtedy pod władzą książęcia Władysława, w sam dzień Św. Dominika, w którym z powodu przypadającego jarmarku lud zazwyczaj licznie się do niego zgromadził, oblężeniem ścisnął. Wstrzymało miasto przez dni kilkanaście takowe oblężenie, gdy rycerstwo i szlachta walecznie go broniło; ale nareszcie przez zdradę niektórych mieszczan gdańskich rodu teutońskiego, którzy o poddanie miasta z Krzyżakami tajemnie się byli umówili, w nocy otwarte im zostało i nieprzyjaciele wpuszczeni jedną bramą miasto opanowali. Wnet wszystkich rycerzy, panów i szlachtę pomorską, a co większą jeszcze było niegodziwością, wszystek lud rozmaitym rodzajem kaźni wymordowali; żadnemu z Polaków nie przepuszczając, i nie szczędząc żadnego stanu, ani płci, ani wieku, wycięli bez miłosierdzia zarówno młodzież jak dzieci i niemowlęta, a to dlatego, aby rozgłos takiej srogości wszystkich przeraził, i odstręczył inne miasta i warownie od stawiania im oporu, niemniej aby po wytępieniu panów i szlachty tej okolicy snadniej im było całą ziemię owładnąć. Mało było przykładów w Polsce podobnej rzezi, rzadko kiedy przy zdobyciu jakiego miejsca warownego tyle krwi wypłynęło. Nie było żadnego rodzaju gwałtu i okrucieństwa, którego by ręka nieprzyjaciela nie użyła na zagładę Polaków. Dwojaką Krzyżacy a najhaniebniejszą ośmielili się popełnić zbrodnię, z którą żaden czyn najsroższych nawet barbarzyńców porównać się nie może. Najprzód bowiem wezwani przez księcia Władysława Łokietka do obrony gdańskiego zamku, wypędziwszy z niego z największą sromotą tych, którym stać się mili pomocą, sami zamek opanowali. Potem w niejaki czas zagarnęli i miasto Gdańsk, wymordowawszy szlachtę, która się była do niego zjechała na jarmark, i inne niewinne ofiary.

długosz Źródło: Zdobycie Gdańska przez Krzyżaków wg Dziejów Polski Jana Długosza, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Śląsk, Ziemia Lubuska, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie oraz stosunki polsko-krzyżackie do schyłku w. XV, t. 12, oprac. B. Turoń, 1959, s. 28–29.

Przebieg bitwy pod Płowcami według Kroniki oliwskiej

[Kiedy główny hufiec wojska krzyżackiego ruszył na Brześć] […] mniejsza część wojska ze sztandarem mistrza powędrowała za oddalonymi; na tę część król z jazdą swoją i piechotą […] napadł […], oba wojska walczyły z niezwykłą zaciekłością i wielu padło z obu stron; ze strony Zakonu czcigodni mężowie: wielki komtur […]. Oto z Bonsdorfu, komtur elbląski […] Herman, komtur gdański […] Albert i wielu innych, ze strony króla [również] wielu rycerzy poległo. Bitwa trwała dotąd, dopóki ci [Krzyżacy], którzy poszli naprzód nie powrócili. Wtedy król wyczerpany [walką] razem z wojskiem swoim uciekł – a z nim syn jego; w ucieczce tej wielu [z Polaków] tak z jazdy, jak z piechoty zostało zamordowanych; [tak] osiągnęli rycerze zakonni […] zwycięstwo i triumf. Armia krzyżacka po pogoni wojsk królewskich wróciła z powrotem do Torunia. Zaś biskup włocławski, Mateusz kazał pochować ciała poległych na polu […] walki i zbudował na tym miejscu kaplicę.

kronika Źródło: Przebieg bitwy pod Płowcami według Kroniki oliwskiej, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Powstanie państw scentralizowanych i rozwój dążeń narodowych w XIII–XIV w., t. 10, oprac. Z. Dąbrowska, Warszawa 1959.

Przebieg bitwy pod Płowcami według opracowania historycznego

Około godziny 7 rano przemaszerowała nim pierwsza grupa krzyżacka, dowodzona przez Henryka Reussa von Plauena, a w godzinę później druga, pod dowództwem Ottona von Luterberga. Po jej przejściu Łokietek wyprowadził swe siły na trakt i ruszył na ich czele w kierunku zachodnim, by zagrodzić drogę trzeciej grupie krzyżackiej, dowodzonej przez Dietricha von Altenburgra. […] Mimo trudnej sytuacji dobrze uzbrojony i wyćwiczony żołnierz krzyżacki, walczący pod rozkazami doświadczonych dowódców, stawił zacięty opór przeważającym liczebnie oddziałom polskim, które dopiero po kilkugodzinnej walce zdołały otoczyć nieprzyjaciela i zmusić go do złożenia broni. […] Polacy uwolnili pędzonych przez Krzyżaków jeńców i odebrali wiezione przez nich łupy. […]

Nieliczni zbiegowie z pola bitwy zawiadomili o klęsce dwie pierwsze grupy krzyżackie, zbliżające się już do Brześcia. Zawróciły one natychmiast i w godzinach popołudniowych przybyły kolejno pod Płowce. Pierwsza rozpoczęła walkę ze zwycięskimi wojskami polskimi grupa Luterberga, została jednak pokonana i rozpoczęła odwrót, ale wsparła ją przybyła jako ostatnia grupa Plauena. Zapadający zmrok przerwał bitwę, w czasie której Krzyżakom udało się odbić dowódcę pierwszej grupy, Altenburga, do niewoli polskiej dostał się natomiast dowódca trzeciej grupy, Reusse von Plauen, oraz jeden z komturów i 40 rycerzy zakonnych. Po przerwaniu walki Łokietek wycofał swe siły do obozu w Samszycach, Krzyżacy zaś, wymordowawszy większość jeńców, udali się spiesznym marszem do odległej o 50 km bazy w Toruniu, gdzie dotarli wieczorem 28 września 1331 r.

Bitwa pod Płowcami, w której zginęła 1/3 armii krzyżackiej biorącej udział w wyprawie i podobna liczba Polaków, była pierwszym zwycięstwem wojsk polskich nad zaborczym zakonem krzyżackim odniesionym w polu.

opracowanie Źródło: Przebieg bitwy pod Płowcami według opracowania historycznego, [w:] Tadeusz M. Nowak, Jan Wimmer, Historia oręża polskiego 963–1795, Warszawa 1981, s. 132–134.