John Locke Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

Załóżmy zatem, że umysł jest, jak się to mówi, czystą kartą, niezapisaną żadnymi znakami, że nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, że je zdobywa? […] Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiadam na to jednym słowem: z doświadczenia: na nim oparta jest cała nasza wiedza. […] Jest tedy rzeczą wielkiej wagi, aby mieć jak największe staranie o to, iżby umiejętnie kierować rozumem w poszukiwaniu wiedzy i wydawaniu sądów.

locke Źródło: John Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 7–8.

Immanuel Kant Co to jest oświecenie?

Oświecenie jest wyjściem człowieka z jego samozawinionego niemowlęctwa. Niemowlęctwo jest to niemożność posługiwania się swym rozumem, bez przewodnictwa drugich. […] Sapere aude! Miej odwagę posługiwania się własnym rozumem! Oto hasło Oświecenia.

kant Źródło: Immanuel Kant, Co to jest oświecenie?, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej. Europa w wieku oświecenia (1715–1789), t. 41, oprac. J. Feldman, s. 30.

David Hume Naturalna historia religii

Wstrząsy w naturze, zaburzenia, cudowne przypadki i czyniący cuda ludzie, choć sprzeczne są z zamiarami mądrego nadzorcy, na rodzaju ludzkim robią wrażenie, które jest źródłem wszelkiej religijności.

hume Źródło: David Hume, Naturalna historia religii, 1757 r., dostępny w internecie: pl.wikiquote.org.

Paul Thiry, baron d’Holbach System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego

Właściwie pojęty […] opiera się na przyrodzie i rozumie, które w przeciwieństwie do religii nie usprawiedliwią i nie zmażą zbrodni niegodziwców. […] Niezależnie od tego, czy Bóg istnieje, czy też go nie ma wcale, obowiązki nasze będą zawsze takie same; i jeżeli zapytamy naszą naturę, to odpowie nam ona, że występek jest złem, a cnota rzeczywistym dobrem.

thiry Źródło: Paul Thiry, baron d’Holbach, System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 10–11.

Jean Meslier Testament

W gruncie rzeczy lud nie ma żadnego pojęcia o swojej religii. To, co nazywają religią, jest tylko ślepym przywiązaniem do nieznanych mu przekonań i tajemniczych praktyk. Odebrać ludowi religię, to właściwie nic mu nie odebrać. Gdyby się udało zachwiać jego przesądami lub go z nich uleczyć, doprowadziłoby się do zmniejszenia lub unicestwienia niebezpiecznego zaufania, jakie pokłada w interesownych przewodnikach i obudziłoby w nim nieufność do tych, którzy pod pozorem religii bardzo często podburzają lud do zgubnych dlań nadużyć.

meslier Źródło: Jean Meslier, Testament, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 8–9.

Voltaire Traktat o tolerancji

Mniemam, że nie oddaliłem się zbytnio od tematu […] zalecając ludziom religię, która jednoczy, a nie dzieli, religię, która nie jest własnością żadnego stronnictwa i która kształtuje swych wyznawców na cnotliwych obywateli, a nie bezrozumnych scholastyków [zwolenników dogmatów, prawdy objawionej], religię, która jest pobłażliwa, a nie prześladuje, która uczy, że cały zakon Boży sprowadza się do miłości Boga i bliźniego, a nie tę, która z Boga czyni tyrana, a z bliźnich ofiary przeznaczone na stos.

voltaire Źródło: Voltaire, Traktat o tolerancji, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 13–14.

Monteskiusz O duchu praw

Gdzie w jednej osobie lub w jednym ciele urzędowym władza prawodawcza łączy się z władzą wykonawczą, tam nie masz wolności, albowiem istnieje obawa, że ten sam monarcha lub ten sam senat stanowić będzie prawa tyrańskie, by je wykonywać po tyrańsku. Nie masz również wolności, skoro władza sądownicza nie jest oddzielną od władzy prawodawczej i wykonawczej. Jeśli złączona jest z władzą prawodawczą, powstaje samowolność w stosunku do życia i wolności obywatela, albowiem sędzia będzie zarazem prawodawcą. Jeśli jest złączona z władzą wykonawczą, sędzia posiadać będzie siłę ujarzmiciela. Wszystko przepadnie, jeżeli ten sam człowiek lub to samo ciało, ciało najmożniejszych, szlachty lub ludu wykonywać będzie wszystkie trzy władze: stanowienia praw, wykonywania uchwał publicznych i sądzenia zbrodni lub sporów prywatnych.

monteskiusz Źródło: Monteskiusz, O duchu praw, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 16.

Rozprawa wstępna wydawców

Dzieło, którego pierwszy tom wydajemy w tej chwili, ma spełnić dwa zadania. Jako Encyklopedia winno przedstawić, o ile to możliwe, układ i wzajemną zależność wiadomości ludzkich. Zaś jako Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł musi zawierać w dziedzinie każdej nauki i sztuki zarówno wyzwolonej, jak mechanicznej, zasady ogólne będące jej podstawą oraz najważniejsze wiadomości szczegółowe, składające się na jej treść i zręby. […] Jest to więc rodzaj mapy świata, której zadaniem jest pokazanie głównych krajów, ich położenia, wzajemnej zależności, oraz drogi wiodącej od jednych do drugich w prostej linii. Droga ta często jest najeżona trudnościami, które są znane tylko mieszkańcom danego kraju lub podróżnikom, a można by je pokazać jedynie na specjalnych mapach, niezmiernie szczegółowych. Tymi specjalnymi mapami będą poszczególne artykuły Encyklopedii, a drzewo, czyli tablica wiadomości zastąpi mapę świata.

rozprawa Źródło: Rozprawa wstępna wydawców, [w:] Encyklopedia albo Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł: zebrany z najlepszych autorów a szczególnie ze słowników angielskich Chambers'a, d'Harris'a, de Dyche i in. przez stowarzyszenie ludzi nauki; uporządkowany i wydany przez pana Diderot, a jeśli chodzi o część matematyczną przez pana d’Alembert, oprac. E. Rzadkowska, tłum. E. Rzadkowska, Wrocław 1952, s. 5–10.

WŁADZA
Zgoda ludzi żyjących w społeczności jest podstawą władzy. Kto zdobył władzę siłą, siłą się tylko przy niej utrzymuje, bez prawa przekazywania swego tytułu, ludom zaś wolno zawsze protestować przeciw podobnej władzy. Zakładając społeczeństwa ludzie tylko dlatego wyrzekli się części niezależności, która jest ich stanem przyrodzonym, ażeby zapewnić sobie korzyści wynikające z podporządkowania się władzy prawnej i rozumnej. Nigdy nie zamierzali poddać się bez ograniczeń samowolnym panom ani pogodzić się z tyranią i uciskiem, ani wreszcie dawać innym prawo unieszczęśliwiania podwładnych.

PRZEDSTAWICIELE
Pod rządami feudalnymi szlachta i kler przez długie wieki mieli wyłączne prawo przemawiania w imieniu całego narodu i występowania w roli jedynych jego reprezentantów. Lud składający się z rolników, mieszkańców miast i wsi i z rękodzielników, jednym słowem: obejmujący najliczniejszą i najpotężniejszą część społeczeństwa, nie miał prawa zabierania głosu; musiał bez szemrania przyjmować postanowienia podsunięte przez kilku wielmożów i zatwierdzone przez władcę. Tak więc nie słuchano nigdy głosu ludu i uważano go za nikczemny tłum, godny pogardy, niezdolny do przyłączenia się do szczupłego chóru dumnych i niewdzięcznych panów, korzystających z jego trudów i nie poczuwających się do zwykłego stwierdzenia, że mu cokolwiek zawdzięczają.

LUD
Jeśli rzucimy okiem na kilka nowoczesnych państw, zobaczymy, że w Anglii lud wybiera swych reprezentantów do Izby Gmin i że Szwecja wzywa stan wieśniaczy do zgromadzeń narodowych.
Niegdyś we Francji lub był uważany za najpożyteczniejszą, najcenniejszą i – co za tym idzie – najbardziej godną szacunku część narodu. Sądzono wtedy, że lud może zajmować miejsce w Stanach Generalnych, a parlamenty królestwa uważały za jednoznaczną rację swoją i ludu. […] Henryk IV miał rację, kiedy pragnął, aby jego lud żył w dobrobycie, i gdy obiecywał, że będzie się starał zapewnić każdemu rolnikowi tłustą gęś w garnku. Przelejcie w ręce ludu dużo pieniędzy, a z pewnością odpłynie do skarbca publicznego część tak duża, że nikt tego nie pożałuje; ale wyrywać mu siła pieniądze, zarobione ciężko jego trudem i przemyślnością, to znaczy pozbawiać państwo dobrobytu i bogactw.