Szymon Starowolski Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego

Szlachta, dawniej nazywana rycerstwem, teraz powszechnie nazywana jest jazdą, od służby w jeździe, do której jest zobowiązana, i cieszy się licznymi a poważnymi przywilejami, które po części szczodrością królów i władców zostały jej zapewnione, po części w drodze zwyczajów i tradycji nabrały mocy. Zaliczani zaś do szlachty ci tylko być mogą, których przodkowie, za męstwo do tego stanu wprowadzeni, znakiem rodowym byli obdarowani albo którzy teraz sami męstwem swoim klejnot uzyskali i publicznie, za postanowieniem senatu Królestwa, do służby wojskowej i stanu szlacheckiego są wpisani. Za znakomitsze jednak uważane jest szlachectwo z urodzenia niż nadane. Urodzeni zaś winni być z ojca i matki zarazem szlacheckich, prawowitym połączonych małżeństwem: nieślubni bowiem szlacheccy synowie, choćby i najznamienitszego urodzenia, nie są zaliczani do rodziny i nie korzystają z przywilejów szlacheckich. A znowu traci się szlachectwo tymi dwoma sposobami: na mocy, naturalnie, królewskiego dekretu, za popełnienie czynu haniebnego lub ohydnej jakiej zbrodni albo za pospolitą chęć zarobkowania, jeśli ktoś mianowicie, poniechawszy wojska i ziemiańskiego zajęcia, kupiectwem się zajmie bądź karczmarstwem czy sztuce jakiej mechanicznej się poświęci.

Jest zaś godnością równa sobie cała polska szlachta i żadne starszeństwo czy tytuły hrabiów albo książąt różnicy nie czynią […].

a Źródło: Szymon Starowolski, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, [w:] Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann, Wrocław 1981, s. 7–8.

Walerian Nekanda Trepka Liber generatonis plebanorum (Liber chamorum)

[234] BZICKI nazwał się Janek, komornicy kobiecie bękartęm się urodzieł w Sąspowie, wsi od Pieskowej Skały zamku. […] Ten Janek uczeł się pasamanictwa w Krakowie i przeniewierzywszy się w częmsi mistrzowi uciekł z Krakowa do sieradzki zięmie i tam pojął, jak słyszałem, ślachciankę Czarniską wdowę. A że chciano tam wiedzieć, skąd jest i jeśli ślachcic, on jechał do Bzowskich ze Bzowa od Będzinia, co jeden Marcyjan służeł u pana Pisarskiego, a Stanisław w Łaziech, dwie mili od Krakowa mieszkał. Ci oba Bzowscy anno 1617 przenajęci, świadectwo w grodzie krak[owskim] uczynieli, że ich brat i ich domu jest. Piwa beczkę za to im kupieł. a na bóty im dał. […] O to fałeszne ich przyznanie pozwać ich dokonstytucyjej anni 1601, że ślachectwa swe, jeśli niemi są, i majętność stracieliby. Ten zaś Janek Bzicki Bzowskim odtąd nazwał się. A to i Pankowie kupieli także u nich sobie tytuł, bo ab anno 1620. jako konstytucyja od sum dawać na nową ślachtę uczyniona, odtąd dopiero Panek Bzowski jęli się pisać. Gdy się od nich poborca p. Chełmski upominał poboru, powiedzieli, że ,,my są Bzowscy, stara ślachta, tylko to Panek nowy tytuł nasz mieliśmy”, ale to fałsz, bo u Bzoskich to sobie łacno, jak i ten bękart Janek, kupieli […].

b Źródło: Walerian Nekanda Trepka, Liber generatonis plebanorum (Liber chamorum), [w:] Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann, Wrocław 1981, s. 13–14.

Walerian Nekanda Trepka Liber generationis plebanorum (Liber chamorum)

245. Czarnocki nazwał się Jędrzej, bękart ks. kanonika krakowskiego. Tego wziął go beł z sobą kanonik do Włoch. Tam będąc przyuczeł się trochę kawałkować (ujeżdżać) koni, potem circa 1604 u dworzanina królewskiego p. Gajowskiego beł do kawałkowania koni. Potem wziął go beł podkoniuszy królewski do koni królewskich. Ten potym po rokoszu w kilka lat wyjednał beł sobie, że mu król Zygmunt III dał autentyk na nobilitacyją, o co pp. Czarnoocy oponowali się mocno przeciw tej darowiźnie na sejmiku w Proszowicach. Że to król nad prawa i asekuracyje dał i przeciw konstytucyjej anni 1578, fol. 189, nie chciała tego wszystka nobilitas pozwalać i przyznawać na temże sejmiku, aby ta nobilitacyja miała być ważna, i owszem za chłopa u siebie mieć tego kawalkatorczyka, któremu to dla siebie tylko król dał, niechże tylko u niego będzie nobilis, a u ślachty wszystkiej chłopem, póki żyw będzie!

c Źródło: Walerian Nekanda Trepka, Liber generationis plebanorum (Liber chamorum), [w:] Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, oprac. I. Kaniewska, Kraków 1987, s. 58–59.

Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych

Przepisy regulujące nadanie szlachectwa 1578, 1601 r.

a. Plebeiorum nobilitatio (nobilitacja plebejów)

Ustawiamy, aby plebei (plebejusze) nie byli kreowani na szlachectwo, jedno na sejmie, za wiadomością panów rad, albo w wojszcze, dla znacznego w męstwie swego poczynania i dzielności.

b. O nowej szlachcie

Szlachty nowej zagęściło się bardzo wiele, i co raz to jej więcej rozmaitemi sposoby przybywa: przeto zabiegając temu postanawiamy to napotym, że My i potomkowie nasi, żadnego do szlachectwa przypuszczać nie marny, jedno który by był Nam od senatu i posłów ziemskich, a w wojsku od hetmana zalecony, z znacznych zasług jego w Rzeczypospolitej. A żeby potajemnie to się nie odprawowało przeto każdego takowego szlachectwo konstytucyją objaśniać będziemy: inaczej żaden list na szlachectwo ważny być nie ma, tego też dokładając, że niczyjego poddanego przeciwko wolej i zezwoleniu pana dziedzicznego, do szlachectwa nie przypuściemy: inaczej kto by otrzymał i otrzymawać będzie, takowego szlachectwo ważne być nie ma.

d Źródło: Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, oprac. I. Kaniewska, Kraków 1987, s. 57.

Konstytucja sejmu piotrkowskiego z 1511 r.

Szlachta królestwa nie może być zmuszona do płacenia ceł od zbóż i rzeczy potrzebnych dla prac domowych. Podobnie postanawiamy, to, co zastrzeżone także zostało dawną konstytucyją, aby szlachta naszego królestwa nie była zobowiązana do uiszczenia jakichkolwiek naszych ceł od zbóż i rzeczy potrzebnych dla własnej i domowej pracy. Chcemy, aby od ich uiszczenia była ona [szlachta] wolna, to jednak zastrzegając, aby niczyj podstęp i oszustwo nie były w tym względzie tolerowane.

e Źródło: Konstytucja sejmu piotrkowskiego z 1511 r., [w:] Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Szlachta, oprac. S. Rogowski, Wrocław 1977, s. 85–86.

Artykuły henrykowskie

1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi, królowie polscy i ciż, wielkie książęta Litewskie, Ruskie, Mazowieckie, Żmudzkie, Kijowskie, Wołyńskie, Inflanckie i innych państw, nie mamy mianować ani obierać jakiego, składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym, króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostało wszem stanom koronnym; dla czego tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi, królowie polscy.

11. Urzędy koronne obojga narodu w całe zachowane być mają, także i dworskich urzędów mieszać i zatłumiać nie mamy; ale owszem ludziom statecznym, godnym i zasłużonym obojga narodu a nie obcym, gdybykolwiek wakowały, powinni będą dawać. […] 
13. Także obiecujemy, iż wykładów nie przypuszczamy ani wywodów żadnych z prawa obcego, aby daniny przodków naszych prawem dziedzicznym nadanych miały być jako nic poczytane, tylko na których by stało mianowicie, że są nadane prawem feudalnym. […]
17. Osobliwie to warujemy, iż podatków żadnych ani poborów żadnych w imionych naszych królestwach i rad duchownych, także ceł nowych miast naszych w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim i we wszystkich ziemiach naszych do Korony należących składać i postawiać nie mamy, bez zwolenia wszech stanów na sejmie walnym. […] 
21. A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy i panowania.

f Źródło: Artykuły henrykowskie, [w:] Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Szlachta, oprac. S. Rogowski, Wrocław 1977, s. 90–91.

Konstytucja sejmu koronacyjnego z 1576 r.

Artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa mógłby przyczyną być różnego rozumienia i wykładania, przeto warując w tym godność królewską a interpretacją artykułu tego, którą posłowie koronni w Węgrzech z poruczenia wszech stanów nam podali, teraz za spolnym wszech zezwoleniem utwierdzamy i pewną być znajdujemy. […] Jeżeli coś tego rodzaju przez jakiś ludzki błąd, jak się przydarza, przydarzyło się jego łaskawości lub wypadło, przez co i prawo i wolność pospolita wydałaby się znieważona. Lecz dopiero wtedy, jeśli, czego oby nie było i co – jak ufamy – nigdy nie nastąpi, łaskawość jego chcąc tego i świadomie, prawa i wolności nasze albo siłą ograniczane, albo przez lekceważenie i niedbalstwo w wątpliwość podawane tak, aby wydawało się, iż ani na napomnienie senatu, ani pozostałych stanów królestwa nic nie da się zaradzić.

g Źródło: Konstytucja sejmu koronacyjnego z 1576 r. , [w:] Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego epoki feudalizmu. Szlachta, oprac. S. Rogowski, Wrocław 1977, s. 96–97.