Sprawdź się
Wyjaśnij, na czym polegał paradoks w sposobie postrzegania szlachty przez Stanisława Staszica.
Opisz zmiany w podejściu do kategorii narodu od czasów renesansu do oświecenia, odnosząc się do konkretnych tekstów kultury.
Zapoznaj się z fragmentem Przestróg dla Polski Stanisława Staszica. Określ tezę autora oraz wymień argumenty, które przytacza, aby przekonać szlachtę do programu reform.
Pisma i wypowiedzi pedagogicznePrzestrogi dla Polski (fragment)
Bo myślałem, że naród pod despotyzmem nie jest zawsze zgubiony; on istnie, tylko jest przyciśnionym do czasu. Przeciwnie: naród z nierządem feudalnym, czyli z szlacheckim, dzisiaj żadnym sposobem utrzymać się nie może. Musi być dzielonym albo zginąć: bo od takiego nieurządu do Rzeczypospolitej porządnej despotyzm jest śrzednią drogą. Bo jeszcze nadto mamy uprzedzenia, jeszcze szlachta nie dosyć oświecona, aby bez zaguby narodu ten krok ominąć umiała. [...] Przezacny stanie szlachecki! Nie możesz inaczej powiedzieć, jak przyznać, że nie mieścisz w sobie wszystkich Polaków, tylko jedną cząstkę, że nie jesteś całym narodem polskim, tylko jednym stanem jego, stanem obrończym, stanem rycerstwa. [...] To odtąd być hasłem publicznych obrad powinno: szlachta są jednym stanem, nie całym narodem, stan szlachecki jest częścią Polaków. Część utrzymywać się nie może, gdy całe ciało niszczeje. Gdzie naród ocaleje, tam utrzyma się stan. Gdzie naród upadnie, tam stan zniszczeć musi [...]. Ratuj się szlachto! Nie potrzeba, abyś traciła twoje swobody i wolność, ale potrzeba, abyś twoje prawa upowszechniła, abyś powiększyła liczbę obywateli swobodnych i wolnych. Nie uratujesz się konstytucją cząstkową, czyli, że tak rzekę, połataną. Ale uratujesz się konstytucją zupełnie nową i cały naród polski obejmującą. Jest to epoka, gdzie Polska zupełnej popaść odmianie powinna. Już blisko dwóch lat radzimy… Rozpoczęliśmy… Ale jeszcześmy nie pokończyli ani jednej z tych głównych ustaw, które tylko mogą nasz kraj postawić na drodze pewnej, ugruntować narodu trwałość i wzrost.
Źródło: Stanisław Staszic, Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, oprac. T. Nowacki, Wrocław 1956, s. 52.
Zapoznaj się z fragmentami tekstów publicystycznych Stanisława Staszica. Wymień wartości cenione przez autora.
Pisma i wypowiedzi pedagogicznePrzestrogi dla Polski [fragment]
Gdzie rolnictwo doskonałe, rozległy kraj staje się jakoby jednym miastem. [...] Pola, napełnione obfitymi żniwy, zdają się być publicznym placem, obładowanym zdobytymi na naturze bogatymi plony. [...] Rolnictwo mnoży i łączy ludzi. [...] Rolnictwo jest to źródło bogactwa, życia i wolności. [...] Rolnik jest karmicielem towarzystwa, każdy inny człowiek wyjadaczem. [...] Wszystkie inne stany bez rolnika niszczeć muszą. Każdy, kto żyje w towarzystwie, a nie jest rolnikiem, rolnikowi życie winien.Źródło: Stanisław Staszic, Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, oprac. T. Nowacki, Wrocław 1956, s. 121.
Pisma i wypowiedzi pedagogiczneUwagi nad życiem Jana Zamoyskiego [fragment]
Ten człowiek, który [...] jedynie podług własnej woli życiem i majątkiem innych ludzi zarządza, jest tyranem. Ten, kto tak czynić i żyć przymuszony, jak się komu innemu podoba, jest niewolnikiem. [...] A tylko ten, kto być musi posłuszny prawu, to jest woli powszechnej, której cząstką bywa wola jego, żyje wolnym człowiekiem. [...] Człowiek względem drugiego człowieka ani samowładcą, ani niewolnikiem być nie powinien. Każdy obywatel [...] ma prawo domagać się względem każdego drugiego obywatela wolności.Źródło: Stanisław Staszic, Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, oprac. T. Nowacki, Wrocław 1956, s. 69.
Zapoznaj się z fragmentem Przestróg dla Polski i określ funkcje zastosowanych środków retorycznych i stylistycznych.
Pisma i wypowiedzi pedagogicznePrzestrogi dla Polski [fragment]
Pańszczyzna [...] jeszcze nosi inne barbarzyństwa znaki: utrzymuje niechęć w człowieku do pracy [...]. Człowiek pańszczyznę odrabiający tylko na to swoję uwagę obraca, [...] jakby w pracowaniu oszukać dozorcę. [...] Pańszczyzna tak jest dzikiej natury, że ani pańszczyzna z sprawiedliwością, ani sprawiedliwość z pańszczyzną zgodzić i cierpieć się nie mogą. [...] Trzeba, aby w kraju pierwej rolnictwo stanęło w pewnym stopniu, dopiero miasta powstać mogą; nawzajem trzeba, aby miasta były do pewnego stopnia zaludnione, handlowne i bogate – dopiero rolnictwo doskonalić [się] może. [...] Miasta powstaną, zaludnią się, przysposobią rolnikowi sprzedaż, napełnią kraj rękodziełami i rzemiosły, zakrzewią handel, sprowadzą masę pieniędzy, ułatwią Rzeczypospolitej miliony podatków i wojsko, kiedy będą miały bezpieczeństwo, sprawiedliwość i wolność.Źródło: Stanisław Staszic, Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, oprac. T. Nowacki, Wrocław 1956, s. 124.
Sformułuj dwa argumenty dowodzące, że teksty Stanisława Staszica należą do publicystyki.
Przypomnij sobie postulaty dotyczące koniecznych reform w Rzeczypospolitej wysuwane przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Porównaj je z myślą Stanisława Staszica.
Stanisław Staszic był przeciwnikiem nauczania w szkole przedmiotów teoretycznych, chciał wyeliminować sztuki piękne z edukacji. Napisz, czy zgadzasz się z tym oświeceniowym postulatem. Uzasadnij swoje zdanie, formułując dwa argumenty.