Stanisław Judycki Niematerialna dusza

Duszę ludzką należy pojmować jako siłę konfigurującą działania ludzkiego ciała i mózgu tak, aby były one zdolne do życia, ale przede wszystkim jako siłę umożliwiającą wytwarzanie wielorakich treści kulturowych, w tym też tworzenie treści naukowych i treści należących do poznania potocznego itd. Współcześnie przeprowadza się komputerowe skanowanie różnych obszarów mózgu i na podstawie bardzo ogólnych korelacji, czyli współwystępowania, między określonym stanem ludzkiej świadomości a konkretnym obszarem mózgu wyciąga się wniosek, że to mózg myśli. Jednak z korelacji nie wynika generacja, czyli z tego, że stany mózgowe współwystępują ze stanami umysłowymi, nie wynika, że mózg wytwarza umysł. Analogicznie, obserwując z samolotu miasto oświetlone nocą, moglibyśmy wyciągnąć wniosek, że światła w oknach ludzkich domów są tym samym, co myśli ludzi, którzy w nich mieszkają, a gdy światła te zgasną, trzeba byłoby wnioskować, że nikt o niczym już nie myśli. […]
Co jest zatem najlepszym możliwym wyjaśnieniem faktu, że człowiek ma dostęp do tak różnorodnych treści: czy to, że „neuronowa plątanina” jego mózgu zaczyna w pewnym momencie swojego rozwoju być zdolna do myślenia, czy to, że ta biologiczna struktura jest wyłącznie przekaźnikiem dla bodźców płynących ze świata i jako taka jest konfigurowana przez całkowicie inny czynnik, który tradycja myśli ludzkiej od praczasów nazywała duszą? Co ma wspólnego słoń z – powiedzmy – liczbą siedem? Niezbyt wiele, poza tym, że obie te „rzeczy” są przedmiotami w najszerszym rozumieniu słowa „przedmiot”. A zatem co mają wspólnego ze sobą niesłychanie skomplikowane treści umysłowe, do których wytwarzania i pojmowania zdolni są ludzie, z neuronami? Jeszcze raz trzeba podkreślić, że w wypadku współistnienia czynników tak różniących się od siebie jak rozum (dusza rozumna) i materia za czystą fantazję należy uznać hipotezę, iż korelacja równa się generacji.

6 Źródło: Stanisław Judycki, Niematerialna dusza, [w:] Filozofuj!, 2015 nr 4, s. 17–20.

Richard Shusterman Myślenie poprzez ciało. Rozwinięcie nauk humanistycznych – uzasadnienie dla somaestetyki

Wspólność i indywidualne zróżnicowanie naszych ciał jest poważnie obarczone znaczeniem społecznym. Zwracamy się do naszej wspólnej formy cielesności, doświadczenia, potrzeb i cierpień wtedy, gdy życzliwie wyciągamy ręce do bardzo różnych grup etnicznych i kultur. Ale też odwrotnie, ciało (dzięki kolorowi skóry i włosów, rysom twarzy, a także gestykulacji) jest najlepszym miejscem dla wyrażenia naszego zróżnicowania i dla okazania nieżyczliwości. Większość etnicznych i rasowych niechęci nie jest produktem racjonalnego myślenia, lecz głębokich uprzedzeń, które zaznaczają się cieleśnie jako niejasne i niepokojące uczucia, wzbudzane przez inne ciała; uczucia, których doświadczamy nie wprost i dlatego funkcjonują one poniżej poziomu wyraźnej świadomości. Z tego powodu takie uprzedzenia oraz uczucia opierają się korektom i są odporne na zwykłe, dyskursywne argumenty o tolerancję, które można by zaakceptować na racjonalnym poziomie, nie zmieniając instynktownej siły uprzedzenia. Najczęściej zaprzeczamy, że w ogóle mamy takie uprzedzenia. Dzieje się tak dlatego, ponieważ nie zdajemy sobie sprawy, że je odczuwamy. Pierwszym krokiem do kontroli nad nimi lub do ewentualnego ich wymazania jest kształtowanie cielesnej świadomości dostrzegania ich w sobie. [...]
Będąc wpisanymi w nasze ciała, normy społeczne i wartości etyczne są w stanie podtrzymać swą moc bez potrzeby, by ustanawiać je w sposób wyraźnie sprecyzowany i narzucać na drodze prawnej. Są one zachowywane milcząco oraz narzucane przez nasze cielesne nawyki – włączając w to zakorzenione w ciele nawyki odczuwania. [...] ideologie dominacji mogą być potajemnie zmaterializowane i zachowane dzięki zakodowaniu ich w normach cielesnych, które podobnie jak cielesne nawyki są uważane za rzecz oczywistą i z tego też powodu wymykają się krytycznej świadomości. Normy, które mówią, że kobiety w danej kulturze powinny mówić wyłącznie cicho, jeść z gracją, siedzieć ze złożonymi nogami, chodzić za mężczyzną, mieć zawsze zawoalowaną i pochyloną głowę, a wzrok opuszczony – wyrażają i zarazem wzmacniają opresję płciową. Dominacja wyrażana w tak subtelny sposób jest szczególnie trudna do przezwyciężenia, ponieważ nasze ciała zostały nią przeniknięte do tego stopnia, że one same buntują się przeciw jej przezwyciężeniu, jak w sytuacji, gdy młoda sekretarka mimowolnie czerwieni się, drży, wzdryga się, a nawet płacze, próbując zaprotestować przeciw komuś, wobec kogo została wyćwiczona cieleśnie, aby szanować go jako swego przełożonego. Jakiekolwiek skuteczne przezwyciężenie opresji powinno w związku z tym zakładać somaestetyczną diagnozę nawyków cielesnych i odczuć, które wyrażają tę dominację, jeśli się chce, aby zostały one pokonane wraz z opresyjnymi warunkami społecznymi, które je spowodowały.

8 Źródło: Richard Shusterman, Myślenie poprzez ciało. Rozwinięcie nauk humanistycznych – uzasadnienie dla somaestetyki, tłum. Sebastian Stankiewicz, s. 52–53.

Fryderyk Nietzsche Jutrzenka. Myśli o przesądach moralnych

Dusze śmiertelne! — Najużyteczniejszym snadź nabytkiem ze względu na poznanie jest to, iż wyrzeczono się wreszcie wiary w nieśmiertelność duszy. Obecnie może ludzkość czekać, obecnie nie potrzebuje już się spieszyć, drżeć z pośpiechu i pochłaniać jak ongi nawpół przetrawione myśli. Bowiem ongi zbawienie biednej »wiekuistej duszy« zależało od jej poznania podczas krótkiego żywota, musiała ona rozstrzygać z dziś na jutro — »poznanie« miało straszliwą doniosłość! My zaś odzyskaliśmy odwagę do błąkania się, próbowania, tymczasowych wyników — toć nie przypisujem wszystkiemu tak wielkiej wagi! — i właśnie dlatego mogą pokolenia oraz jednostki podejmować się zadań o takiej doniosłości, iż pierwej wydawałyby się one szaleństwem i naigrawaniem się z nieba i piekła. Wolno nam eksperymentować ze sobą! Co więcej, wolno to czynić ludzkości! Największych ofiar nie złożono jeszcze poznaniu — ba, samo przeczucie takich myśli, jakie obecnie działalność naszą poprzedzają, byłoby ongi bluźnierstwem i zrzeczeniem się wiekuistego zbawienia.

7 Źródło: Fryderyk Nietzsche, Jutrzenka. Myśli o przesądach moralnych, tłum. Stanisław Wyrzykowski, Łódź-Wrocław 2010, s. 361–362.