Maria Janion Żyjąc, tracimy życie. Niepokojące tematy egzystencjalne

Fantastyczna arabeska
Stale obecna u Poego dwoistość splatających się przedziwnie ze sobą jakości wymagała odpowiedniej metody literackiej. Poe znalazł ją od początku i umieścił też w tytule zbioru nowel z roku 1840: Opowieści groteskowe i arabeskowe. Co to znaczyło? Poe podkreślał, że groza jako temat jego opowiadań „poczęła się nie z Niemiec, lecz z duszy”, a to w związku z tym, że okropności szczególnego typu, krwawych zjaw i okrutnych przerażeń, przywykło się nazywać „germańskimi” jako zaczerpniętymi z niemieckiej literatury romantycznej. Dla Poego zaś najważniejszy był ton, ton własnej duszy, nastrojonej na demoniczną przewrotność. Ale nie wyklucza to wpływu niemieckiej estetyki romantycznej, o czym wspominają współcześni badacze twórczości Poego, zwracający uwagę na jego „wyobraźnię antynomiczną” i na upodobanie do romantycznej ironii. Idzie tu zwłaszcza właśnie o arabeskę jako kapryśną i zmienną linię opowieści, [...] to współdziałanie sprzeczności i rozmaitego rodzaju ironicznych jakości, oraz o groteskę jako ostre, wydobywające kontrasty zestawienie sprzecznych właściwości. Arabeskę można traktować u Poego jako obłaskawianie grozy - nie przez śmiech, jak w grotesce, lecz przez estetyczne wartości świata fantastycznego. O arabesce pisał Poe wprost na przykład w , przedstawiając w szczególnie sugestywny sposób arabeskowe ozdoby komnaty, powodujące „widmowe wrażenia”. Oglądane z  różnych punktów widzenia arabeski zmieniały swoje kształty. „Rozmigotane powietrze komnaty” przyczyniało się do ostatecznego rozkiełznania wyobraźni. Migotliwy, niejako arabeskowy odbiór płynnej, zmieniającej się rzeczywistości został też założony jako czynnik estetycznego oddziaływania Ligei. Szczyty sztuki groteskowej zaś osiągnął Poe w opowiadaniu Król Mór. Jest to dotąd niespotykane - poza barokiem, ale u Poego niezmiernie nowoczesne - zestawienie silnie zróżnicowanych kontrastów, całkowicie sprzecznych wartości: wzniosłości i grozy z zabawą i nieodpartym komizmem. [...] Właśnie dzięki swej „antynomicznej wyobraźni” stal się Poe twórcą prawdziwie nowoczesnej sztuki fantastycznej. [...] Ścisłość realiów łączy się tu z nadzmysłowością wrażeń, a niemal matematyczna logika wywodu z zupełnym nieprawdopodobieństwem opowieści. Valery pisał o dziwnym połączeniu „rodzaju matematyki z rodzajem mistyki”. Poe często swe „krótkie historie zaczyna od szczególnego ostrzeżenia, wypowiedzianego przez narratora: chociaż nie jestem szalony i na pewno nie śnię, moja opowieść może nie znaleźć wiary u czytelnika.

cw7 Źródło: Maria Janion, Żyjąc, tracimy życie. Niepokojące tematy egzystencjalne, Warszawa 2001, s. 218–219.

Edward Kaspersky Gotycyzm i śmiech. Groza, groteska i parodia u E.A. Poego

Arabeski, groteska i refleksyjny dystans
Połączenie grozy i śmiechu Poe realizował bodajże najbardziej konsekwentnie w prozatorskim zbiorze Opowiadania groteskowe i arabeskowe (Tales of the Grotesque and Arabesque). Tytuł zbioru nawiązywał świadomie i demonstracyjnie do zwycięskiej w romantycznej Europie [...] estetyki grotesko‑arabeskowej i do ówczesnych, modernistycznych tendencji w literaturze i sztuce. [...]
Arabeska i groteska tworzyły w zbiorze opowiadań Poego pojęcia zarówno kluczowe, jak sprzężone ze sobą. W ujęciu Fryderyka Schlegla arabeska uosabiała ogólny wzór estetyczny, stosowny dla wszystkich sztuk, a tym samym stanowiła również o kwintesencji prozy i powieści. Między groteską i arabeską istniały różnice stopnia, a nie jakości, albowiem obie formy stanowiły wyraz fantazji. Arabeska eksponowała pierwiastki swobodnej, „amimetycznej”, fantazyjnej abstrakcji, podczas gdy groteska ucieleśniała z kolei pierwiastki nieoswojone, wybujałe, łącznie z elementami niezborności, kształtowanymi za pośrednictwem zaskoczenia, dysproporcji, dysharmonii, niespójności. Dopuszczała w ten sposób niejako wprost obecność parodii, ironii, komiki.
Estetyka arabeskowo‑groteskowa tworzyła [...] produkt epoki schyłkowej. Stanowiła spontaniczny („naturalny”) wyraz jej „chorobliwości”, traktowanej jednakże na niwie artystycznej i w sposób poetycki z fantazją, ironią i dowcipem. [...]
Z drugiej strony, arabeska wespół z groteską kojarzyła się triumfem „czystej”, wyzwolonej sztuki, zrywającej z imperatywem naśladowania natury. Otwierała wrota do wyższych, idealnych sfer bytu.
Arabeskowa fantazja i kompozycja przekształcały tym samym chorobliwość dogorywającej epoki w swobodną, fantazyjną zabawę. Uwalniały jednocześnie nową, romantyczną sztukę od klasycystycznych rygorów oraz od sztywnej, oświeceniowej racjonalności. Zamieniały w rezultacie prozaiczne tworzywo epoki w nasycony fantazją, artystycznie uporządkowany chaos kuszących symetrii i sprzeczności.

cw7b Źródło: Edward Kaspersky, Gotycyzm i śmiech. Groza, groteska i parodia u E.A. Poego, [w:] Prace Filologiczne, t. XI, 2010, s. 196–197.