Jerzy Jura Emigracja z Galicji w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku na przykładzie wybranych powiatów

Galicja była jednym z najbardziej przeludnionych obszarów Europy o największych problemach socjalnych. Nędza, niedożywienie to przyczyny osłabienia sił witalnych, obniżenia przeciętnej długości życia ludzi. W Galicji było najwięcej mężczyzn niezdolnych do służby wojskowej (w stosunku do pozostałych krajów monarchii austro‑węgierskiej). Przeludnienie wsi, nadmiar rąk do pracy w gospodarstwach rolnych, konieczność zaspokajania podstawowych potrzeb konsumpcyjnych wieloosobowych rodzin określały w dużym stopniu sposób uprawy roli – rodzaj uprawianych zbóż i roślin okopowych. Należy także dodać, że przeciętne zbiory z hektara były bardzo niskie (dwa razy mniejsze niż w zaborze pruskim). Gospodarstwa takie nie mogły być rozwojowe, nastawione były na przetrwanie – wyżywienie rodziny. Wysoki stopień analfabetyzmu, sięgający prawie 70%, był jednym z czynników hamujących podnoszenie kultury rolnej. Problem stanowiło także coraz wyższe spożycie alkoholu: na terenie starostwa sanockiego było 158 karczem, 4 gorzelnie i 3 browary, natomiast na terenie starostwa krośnieńskiego 100 karczem, 4 gorzelnie i 2 browary.

cytat1 Źródło: Jerzy Jura, Emigracja z Galicji w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku na przykładzie wybranych powiatów, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego” 2002, nr 16, s. 227–240.

Sergiusz Leończyk Polskie osady włościańskie na Syberii na przełomie XIX‑XX wieku. Historia. Sytuacja obecna

Dnia 10 listopada 1895 r. my, w liczbie 45 rodzin, złożyliśmy podanie o pozwolenie na przesiedlenie się do guberni jenisejskiej na ziemie należące do Skarbu Państwa. Prosiliśmy, aby pozwolenie to zostało wydane w odpowiednim czasie – żeby wczesną wiosną można było wysłać delegatów, którzy mieliby wybrać grunta. Naczelnik powiatu włodawskiego guberni siedleckiej odesłał nas do gubernatora siedleckiego. Natomiast naczelnik chełmskiego powiatu guberni lubelskiej (bez podania przyczyny) nie przyjął naszej prośby i doradził, abyśmy jechali bez pozwolenia, tylko z paszportami. Stwierdził również, że ziem skarbowych nam nie przydzielą, bo jesteśmy mieszkańcami Królestwa Polskiego, a nie Cesarstwa Rosyjskiego. Możemy więc jechać do Prus, Austrii, Anglii, Brazylii lub gdziekolwiek indziej, ale nie na Syberię. Jesteśmy włościanami i poddanymi rosyjskimi oraz chociaż jesteśmy urodzeni w kraju, większość z nas służyła w wojsku rosyjskim, a obecnie jest w rezerwie. Składaliśmy przysięgę na wierność Cesarzowi rosyjskiemu i dlatego mamy prawo być uznawani za poddanych rosyjskich, a więc należymy do mieszkańców Cesarstwa Rosyjskiego, w związku z czym przysługują nam ogólne prawa darowane przez Cesarza wszystkim mieszkańcom Cesarstwa Rosyjskiego, w tym także Kraju Przywiślańskiego.

cytat2 Źródło: Sergiusz Leończyk, Polskie osady włościańskie na Syberii na przełomie XIX‑XX wieku. Historia. Sytuacja obecna, „Humaniora. Czasopismo Internetowe” 2017, nr 1, t. 17, s. 33.

Dariusz Terlecki Przez Atlantyk po wolność. Polacy tworzyli getta skupione wokół własnej parafii i wyizolowane z anglosaskiego otoczenia

(…) Do 1910 najwięcej osób wyemigrowało z zaboru rosyjskiego – 1,25 mln. Potem z pruskiego – 1,21 mln i z austriackiego – 1,5 mln. Łącznie trzy i pół miliona polskich emigrantów. (…) Emigracja w ówczesnych realiach na pewno zadziałała jak wentyl bezpieczeństwa demograficznego dla przeludnionej polskiej wsi. Ubyło nieco bezrobotnych robotników rolnych i bezdomnych komorników, pomieszkujących kątem u gospodarzy. Niektóre rodziny pospłacały długi lub niekiedy nawet poczyniły pewne inwestycje w swych gospodarstwach. Nowinki techniczne, o których pisali lub przywozili ze sobą powracający z emigracji, powoli, ale pomagały w przemianach cywilizacyjnych zacofanych wiosek. Z drugiej strony za granicę wyjeżdżali najczęściej ludzie najbardziej aktywni, głównie mężczyźni w wieku produkcyjnym. I wtedy, i dziś osłabiało to potencjał społeczeństwa na miejscu. Minęło 100 lat, ale problemy rodzin emigrantów niespecjalnie się zmieniły – bo i wtedy, i teraz wyjazdy powodowały rozbicie rodzin, dzieci wychowywały się bez ojca lub matki, a żony żyły bez mężów. To z kolei wpływało na rozluźnienie obyczajów i norm społecznych.

cytat3 Źródło: Dariusz Terlecki, Przez Atlantyk po wolność. Polacy tworzyli getta skupione wokół własnej parafii i wyizolowane z anglosaskiego otoczenia, dostępny w internecie: weekend.gazeta.pl [dostęp 30.03.2020 r.].

Ignacy Daszyński Pamiętniki

Gęste zaludnienie, brak ziemi jako warsztatu pracy, nędza, bo nieraz dziesięć centów dziennie wynosząca zapłata za całodzienną pracę dorosłego człowieka „na pańskiem”, wszystko to musiało kiedyś wywołać ucieczkę chłopów z kraju nędzy, czyli masową emigrację. Ale aż do r. 1886 emigracja była nieznaczna. Dopiero od tego roku Zachodnia Galicja poczyna wysyłać w świat do Niemiec, na Śląsk i do Ameryki coraz to liczniejsze wychodźstwo. Za nią poszła później Galicja Wschodnia, przy czym Rusini jechali przeważnie do Kanady. Warto było słyszeć, co wobec tego koniecznego zjawiska wyprawiała klasa rządząca. Zatrwożeni o najtańszego na świecie robotnika – nędzarza szlachcice pchnęli do powstrzymania emigracji przede wszystkim księży, aby z ambon straszyli lud wiejski okropnościami, które oczekują emigrantów. (…) Potem starostowie i żandarmi utrudniali wydostanie paszportów. (…) Rząd austriacki widział znowu w emigrantach ubytek rekruta i dlatego zamiast opieki rzucał uchodźcom utrudnienia i szykany. Toteż dochodziły nas niezwykłe nieraz wieści o losach emigrantów na obczyźnie. (…) A jednak emigracja chłopska stała się potężnym czynnikiem ekonomicznym w kraju. Ona to umożliwiła w Zachodniej Galicji wykupienie folwarków średniej szlachty przez chłopów, a nadto emigracja chłopsko‑robotnicza przysyłała rocznie do kraju około 50 milionów koron. Praca chłopa na obczyźnie ratowała kraj od skrajnej nędzy. (…)

cytat4 Źródło: Ignacy Daszyński, Pamiętniki, t. 1, Kraków 1925, s. 13–16.

Jerzy Paweł Gieorgica Stany Zjednoczone Ameryki jako kierunek emigracji Polaków. Współczesne uwarunkowania

Pierwsza i największa fala emigracji chłopów ze wsi polskiej w latach 1890–1914 (zwana „emigracją założycieli” lub „za chlebem”) miała czysto ekonomiczny charakter i była determinowana przede wszystkim biedą i zmianami gospodarczymi i strukturalnymi w Polsce. Swój szczyt osiągnęła przed końcem XIX wieku, kiedy ponad 100 tys. osób przybyło do USA w 1890 roku. Liczbę Polaków imigrantów w USA przed pierwszą wojną światową szacuje się na około 3 mln [Pilch, 1988]. W latach 1920 – 1930 przybyło około 224 tys. emigrantów z Polski, którzy następnie zostali naturalizowani. Emigracja osłabła od 1926 roku, kiedy władze USA ograniczyły liczbę wjeżdżających do około 150 tys. osób rocznie. Pierwsza fala emigracji została ostatecznie zahamowana dopiero w latach 30., kiedy światowy kryzys w USA osiągnął swój szczyt.

cytat5 Źródło: Jerzy Paweł Gieorgica, Stany Zjednoczone Ameryki jako kierunek emigracji Polaków. Współczesne uwarunkowania, „Pogranicze. Studia Społeczne” 2014, t. 23, s. 273.