Giovanni Reale Historia filozofii starożytnej

Ogół ludzi, a także sofiści, którzy przecież uważali się za nauczycieli cnoty, widzieli tylko wielość cnót (sprawiedliwość, świętość, roztropność, umiarkowanie, mądrość), a nie dostrzegali zupełnie węzła, który je wszystkie łączy, owego łącznika, który sprawia, że są one właśnie cnotami i który uzasadnia nazwanie ich wszystkich terminem „cnota”. A cnotę zwyczajni ludzie, a w znacznej części także sami sofiści, rozumieli tak, jak ją rozumiała tradycja i poeci, a zatem bardziej jako coś opartego na obyczaju, zwyczajach i przekonaniach społeczeństwa greckiego, a nie jako coś opartego na podstawach rozumowych i uzasadnionego w sposób ściśle racjonalny. Otóż, w odniesieniu do cnoty Sokrates czyni dokładnie to samo, co presokratycy zrobili w odniesieniu do przyrody, a co sofiści zaczęli robić, aczkolwiek nie zawsze skutecznie, w odniesieniu do człowieka: usiłuje poddać panowaniu rozumu życie ludzkie, tak samo jak oni poddali pod panowanie ludzkiego rozumu świat zewnętrzny. Według niego cnota nie jest i być nie może zwykłym dostosowaniem się do obyczajów, zwyczajów ani nawet do ogólnie uznanych przekonań; ona musi być czymś umotywowanym racjonalnie, opartym na poznaniu i poznawczo uzasadnionym.

Reale1 Źródło: Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej, t. I, tłum. E. I. Zieliński, Lublin 1999, s. 331–332.

Adam Krokiewicz Zarys filozofii greckiej

Sokratesowi zarzuca się powszechnie jałowy „intelektualizm etyczny”, bo przecież codzienne doświadczenie uczy, że teoretyczna wiedza, jak należy postępować, wcale jeszcze nie zabezpiecza człowieka od popełniania sprzecznych z nią czynów. Zarzut ten wydaje się jednak niesłuszny. Według Sokratesa, kto świadomie dopuszcza się złego czynu, temu się tylko wydaje, iż „wie”, jak należy postępować, gdyż jego rzekoma wiedza etyczna nie jest wiedzą rzetelną i żywą, lecz wiedzą pozorną i martwą, wiedzą tylko intelektualną, odciętą od uczuć oraz woli (tzn. czynów) i dlatego czczą na podobieństwo czczych mniemań. Sokrates nie uprawiał „etycznego intelektualizmu”, lecz właśnie go zwalczał. Jego etyczna wiedza różniła się zasadniczo od wiedzy czysto erudycyjnej, polegającej na pamięciowym opanowaniu różnych wiadomości, która można było posiadać jako jakby „obcy” ładunek.

AK1 Źródło: Adam Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000, s. 262–263.