David Hume Badania dotyczące rozumu ludzkiego

Okazuje się, że bez względu na to, jak gruntownie podchodzimy do rzeczy, w odosobnionych przypadkach działania ciał wykryć możemy wyłącznie następowanie jednego zjawiska po drugim, nigdy natomiast nie jesteśmy w stanie uchwycić siły czy mocy, dzięki której przyczyna działa, ani związku między przyczyną a jej domniemanym skutkiem. Na taką samą trudność natrafiamy również i wtedy, gdy rozpatrujemy oddziaływanie umysłu na ciało; widzimy mianowicie, że ruch ciała następuje po akcie woli, nie jesteśmy jednak w stanie dostrzec czy też pojąć węzła, który by wiązał ruch z aktem woli, ani energii, dzięki której umysł wytwarza ów skutek. Władza woli nad własnymi jej zdolnościami i ideami nie jest ani odrobinę bardziej zrozumiała. Tak więc w ogóle w całym wszechświecie nie występuje ani jeden przypadek związku, który moglibyśmy uchwycić. Wszystkie zjawiska ukazują się nam jako całkowicie niezależne i odrębne. […]

Kiedy dany nam jest jakiś przedmiot czy zjawisko przyrody, to bez względu na to, jak jesteśmy bystrzy i przenikliwi, bez pomocy doświadczenia jest dla nas rzeczą niemożliwą wykryć lub choćby domyślić się, co zeń wyniknie, czy też przewidzieć coś, co leży poza przedmiotem danym bezpośrednio w pamięci lub spostrzeżeniu. Również kiedy w jednym jakimś przypadku czy też w trakcie jednego doświadczenia zauważyliśmy, że określone zjawiska wystąpiły jedno po drugim, nie wolno nam na tej podstawie formułować ogólnego prawa ani przepowiadać, co stanie się w podobnych razach. Uchodzi to bowiem słusznie za niewybaczalną lekkomyślność, jeżeli ktoś chce sądzić o całym przebiegu przyrody na podstawie jednorazowego doświadczenia, jakkolwiek by ono było dokładne i pewne. Gdy jednak pewien rodzaj zjawisk zawsze, we wszystkich wypadkach, występował w połączeniu z innym, nie wahamy się przepowiadać jednego z nich, gdy pojawia się drugie i posługiwać się rozumowaniem, które jedyne zdolne jest upewnić nas o faktach i istnieniu. Jedno z takich zjawisk nazywamy wtedy przyczyną, a drugie skutkiem; przypuszczamy, że zachodzi między nimi pewien związek, że w jednym z nich tkwi jakaś siła, która nieuchronnie wytwarza drugie, działając w sposób absolutnie niezawodny i konieczny.

Okazuje się tedy, że idea koniecznego związku między zjawiskami powstaje na podstawie większej liczby przypadków, w których owe zjawiska stale ze sobą się łączą, że natomiast nie może nam jej nasunąć jeden spośród takich przypadków […]. W większej liczbie przypadków nie ma jednakże nic, co by różniło każdy z nich od każdego z przypadków pojedynczych; są one z założenia dokładnie do siebie podobne z wyjątkiem tej tylko okoliczności, że umysł po powtórzeniu się przypadków podobnych staje się wskutek przyzwyczajenia skłonny na widok jednego zjawiska oczekiwać tego, które tamtemu stale towarzyszy, i wierzyć, iż zaistnieje ono rzeczywiście. Ten więc związek, który umysł nasz czuje, to nawykowe przenoszenie się wyobraźni z jednego przedmiotu na drugi, który tamtemu stale towarzyszy — [...] oto impresja, na podstawie której tworzymy ideę siły czy koniecznego związku. […]

Tego uczy nas doświadczenie. Zgodnie zatem z tym doświadczeniem można zdefiniować przyczynę jako przedmiot, po którym następuje przedmiot inny, przy czym po wszystkich przedmiotach podobnych do pierwszego następują przedmioty podobne do drugiego; albo innymi słowy: przy czym, gdyby nie było przedmiotu pierwszego, drugi nie mógłby istnieć. Pojawienie się przyczyny naprowadza umysł zawsze, na zasadzie nawykowego przejścia, na ideę skutku. Tego również uczy nas doświadczenie.

Można tedy zgodnie z tym doświadczeniem utworzyć inną definicję przyczyny i nazwać ją przedmiotem, po którym następuje przedmiot inny, a którego pojawienie się naprowadza zawsze naszą myśl na ten inny przedmiot. Chociaż jednak obydwie te definicje opierają się na okolicznościach względem przyczyny obcych — brakowi temu nie można zaradzić ani też dojść do jakiejś definicji doskonalszej, uwydatniającej w przyczynie ten moment, który stanowi o jej związku ze skutkiem. Nie mamy żadnej idei tego związku ani nawet jasnego wyobrażenia o tym, co właściwie pragniemy wiedzieć, gdy usiłujemy wyrobić sobie jakieś o nim pojęcie. Mówimy np., że drganie tej oto struny jest przyczyną tego oto dźwięku. Cóż jednak mamy na myśli, wypowiadając to twierdzenie? Albo to, że po określonym drganiu następuje określony dźwięk i że po wszystkich podobnych drganiach następowały podobne dźwięki, albo że po określonym drganiu następuje określony dźwięk i że w momencie pojawienia się pierwszego zjawiska umysł wyprzedza zmysły, tworząc natychmiast ideę zjawiska drugiego. Możemy rozpatrywać stosunek przyczyny i skutku z któregokolwiek z tych dwóch punktów widzenia; poza tym jednak żadnej jego idei nie mamy.

1 Źródło: David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, tłum. K. Twardowski, J. Łukasiewicz, Warszawa 1977, s. 89–94.