Maciej Maciejewski, Mirosław Sadowski Powszechna historia gospodarcza od XV do XX wieku

Niewątpliwie wpływ na burzliwe przemiany gospodarcze w Anglii u schyłku XVIII w. wywarły uprzednie przeobrażenia w rolnictwie [...]. Postęp rolnictwa oraz zmiany form własności użytkowania ziemi najwcześniej nastąpiły właśnie w Anglii. [...] Poza tym Anglia miała znacznie bardziej niż w innych państwach rozwinięty system nakładczy oraz handel kolonialny, a zatem była państwem o stosunkowo największych możliwościach powiększania produkcji, zwłaszcza zaś stosowania innowacji technicznych. [...] Zakres gospodarki rynkowej zwiększał się również na skutek rozwoju wiejskiego chałupnictwa jako ubocznego zajęcia rodziny drobnych dzierżawców rolnych. [...] Należy również dostrzec związek między rewolucją przemysłową i mobilnością siły roboczej, czyli swobodą poruszania się i przesiedlania zapewnioną już w ustawie z 1662 roku, która ostatecznie zniosła pozostałości poddaństwa osobistego. Równocześnie obowiązujące ustawodawstwo przewidywało surowe kary za włóczęgostwo, które było plagą społeczną nie tylko zresztą w Anglii. Od końca XVI w. zdolnym do pracy żebrakom i włóczęgom groziła chłosta, więzienie lub galery. W ocenie przesłanek rewolucji przemysłowej nie sposób pominąć ułatwień w działalności rzemieślniczej i handlowej w wyniku ograniczenia przywilejów cechowych (1524 r.), zaniku lokalnych ceł, zapewnienia swobody wyboru zawodu i pracodawcy (1553 r.) oraz ustanowienia prawa patentowego (1624 r.) chroniącego prawa wynalazcy przez 14 lat. [...] Gospodarczym i społecznym przeobrażeniom w Anglii w XVIII w. sprzyjała również na ogół stabilna sytuacja polityczna tego kraju po rewolucji burżuazyjnej oraz korzystne warunki geograficzne (wyspiarskie położenie, dogodność transportu wodnego, występowanie podstawowych bogactw naturalnych).

4 Źródło: Maciej Maciejewski, Mirosław Sadowski, Powszechna historia gospodarcza od XV do XX wieku, Wrocław 2007, s. 68–69.

Jan Szpak Historia gospodarcza powszechna

W dziejach nowożytnej Anglii nawarstwiło się wiele czynników, które bardzo przyśpieszyły przewrót przemysłowy oraz wpływały na jego przebieg. Należały do nich:

1. Tradycje produkcyjne rzemiosła, nakładu i manufaktury liczące kilka wieków, powodujące, że w XVIII w. spory odsetek mieszkańców wysp stanowili rzemieślnicy (głównie w sukiennictwie, hutnictwie i obróbce żelaza), którzy odznaczali się wysoką kulturą techniczną i przejawiali skłonności do innowacji.

2. Istnienie znacznych kapitałów zgromadzonych w wyniku pierwotniej akumulacji kapitału [zgromadzenia środków na inwestycje].

3. Postępy rewolucji agrarnej, która uwolniła ze wsi zbędną ludność i dała wolną siłę roboczą dla przemysłu oraz stworzyła w rolnictwie chłonny rynek zbytu na artykuły przemysłowe; wzrost produkcji rolnej gwarantował też wyżywienie dla wzrastającego odsetka ludności miejskiej.

4. Wytworzenie się rynku zbytu na towary przemysłowe (np. artykuły bawełniane), który wynikał ze wzrostu liczby ludności i poziomu jej konsumpcji.

5. Rozwój nauki i techniki (szczególnie fizyki, mechaniki i chemii), dokonywanie eksperymentów naukowych, ochrona wynalazczości (biura patentowe).

6. Korzystna sytuacja surowcowa: zasoby miejscowe (węgiel kamienny, ruda żelaza, wełna) oraz z kolonii (bawełna).

7. Stabilny ustrój polityczny, dobrze wykształcone systemy: bankowy i ubezpieczeniowy, spokój wewnętrzny.

8. Korzystna sieć dróg lądowych i kanałów, rozwinięta flota handlowa, brak barier celnych w handlu wewnętrznym.

8 Źródło: Jan Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1999, s. 101.

Janusz Skodlarski Historia gospodarcza

Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii. Nasuwa się pytanie, dlaczego właśnie tam, w jakich warunkach do tego doszło? Wielkie odkrycia geograficzne stały się bodźcem do rozszerzenia zakresu i rozmiarów handlu międzynarodowego. Umożliwiły również ekspansję niektórych krajów europejskich, a w szczególności Anglii. Na obszarach zamorskich pojawił się nowy rynek, przynajmniej dla niektórych towarów, a jego potrzeb nie mogło zaspokoić rzemiosło cechowe. Wzrosło zwłaszcza zapotrzebowanie na tekstylia. I w tym miejscu dochodzimy do kwestii, dlaczego rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii. Handel angielski był związany z Indiami, Afryką, a następnie z krajami Ameryki. Pojawienie się koniunktury na tekstylia wykorzystywali niezwłocznie kupcy i przedsiębiorcy, mając do dyspozycji tanią bawełnę. Wełna i len nie zaspokajały już potrzeb rynku. Import bawełny do Anglii w XVIII w. zwiększył się 30‑krotnie. W 1785 r. wartość produkcji bawełnianej szacowano na 1 mln funtów, a w 1813 r. na 23 mln funtów. W połowie XVIII w. wywóz tkanin z Anglii sięgnął 50% całej produkcji przemysłowej. Za sprawą bawełny pojawiają się pierwsze fabryki. [...] Przemiany gospodarczo‑społeczne w Anglii i handel atlantycki miały decydujące znaczenie w procesie akumulacji kapitału. [...] Ekspansja zamorska otworzyła nowe przestrzenie, gdzie można było wysłać nadmiar ludzi, i dała dostęp do bogatych cywilizacji, z których można było czerpać wiedzę i innowacje, co też skwapliwie Europa czyniła. Trudna do obrony jest jednak teza, że owe impulsy zewnętrzne mogły wystarczyć do zapoczątkowania przeobrażeń kapitalistycznych w Europie. Korzyści z odkryć geograficznych oraz podbojów zamorskich odnieśli najwcześniej mieszkańcy Półwyspu Iberyjskiego. Tymczasem nie Hiszpania ani nie Portugalia, lecz Wielka Brytania stała się obszarem, skąd rewolucja przemysłowa zaczęła rozprzestrzeniać się na Europę kontynentalną, a następnie na cały świat. Jakie czynniki o tym zadecydowały? Otóż nie ulega wątpliwości, że złożyło się na to wiele przyczyn, o których wcześniej była mowa, a zwłaszcza brytyjski system polityczny, zapewniający znaczną swobodę działalności gospodarczej mieszczaństwu i właścicielom ziemskim. Istotną rolę odegrało także wcześniejsze nagromadzenie kapitału z rolnictwa i operacji handlowych. Niemałe znaczenie miała również polityka władz angielskich wspierająca handel zagraniczny i krajową produkcję.

6 Źródło: Janusz Skodlarski, Historia gospodarcza, Warszawa 2012, s. 112–113.