Hugo Kołłątaj Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III

Kraj nasz był dość zaopatrzony w liczbę szkół pospolitych. Nie było województwa a nawet powiatu, w którym by nie znajdowało się kilka kolegiów zakonnych. Nie zbywało zatem w Polsce na wychowaniu i ćwiczeniu szkolnym, ale zbywało na dobrym. Przed r. 1750 wszystkie akademickie i zakonne szkoły zaniedbały wydoskonalenia polszczyzny, dobrej wymowy w polskim i łacińskim języku. Niezrozumiane reguły w gramatyce, suche koncepta [pomysły] w retoryce zabijały czas uczniom. Sama łacina kosztowała blisko sześć lat. Gdyby przynajmniej znaczna liczba uczni cały kurs potrzebnych nauk odbywała! Ale nie – bardzo mało kto doszedł do retoryki [retoryką nazywano przedostatnią klasę szkoły średniej], jeszcze mniej wiedział, co zawiera w sobie filozofia, lub miał sposobność nauczyć się jakiej jej części. Szkolna edukacja poszła w pośmiewisko, trzeba było wyszedłszy na świat i odżałowawszy straconego czasu ćwiczyć się na nowo wedle losu i powołania swego, aby przecie co umieć. Z tej przyczyny powszechnie owe powtarzano przysłowie: „szkolny rozum”, jak gdyby chciano mówić: niedowarzony, nieusposobiony do społecznego i obywatelskiego życia.

[…] Za staraniem Konarskiego pijarowie odmienili zupełnie szkołę swą wewnętrzną; każdy nowicjusz musiał się najpierw ugruntować w języku francuskim i polskim. Z tej pierwszej próby nauczycielskiego powołania wyszłych młodych pijarów ćwiczono w wymowie krajowej i łacińskiej. Dalej wedle skłonności i zdatności, jedni brali się do nauk matematycznych i fizycznych, drudzy do filozofii moralnej [filozofia moralna wyjaśniała podstawy obowiązków moralnych] czyli prawa natury, politycznego i narodów, cło historii i geografii. Zachęcano ich do czytania dzieł najświeższych, w języku francuskim wychodzących, do tłumaczenia onych na polski język.

Usposobieni przez nową reformę wprowadzili do swych szkół ten sam sposób, który przed kilku laty zaprowadzony był do Collegium Nobilium. Gramatyka łacińska wydana w języku polskim, wzory pięknego pisania w nowicjacie zaprowadzone dostały się do wszystkich szkół. Geografia, historia, lepsza logika [nauka prawidłowego myślenia] jakiekolwiek nowej fizyki początki, były to nauki, do których przykładano się w szkołach pijarskich.

A Źródło: Hugo Kołłątaj, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III, [w:] Artur Bardach, Franciszek Bielak, Kazimierz Hartleb, Kultura Polski. Ilustrowane wypisy źródłowe, Kraków 1948, s. 255–258.