Bolesław Prus Co to jest patriotyzm?

Według najbardziej upowszechnionych opinii, a także według mniejszej encyklopedii Larousse'a – patriotyzm jest to miłość ojczyzny. A że ojczyzna to samo znaczy, co kraj i społeczeństwo, więc na imię dobrego patrioty zasługiwałby ten, kto kocha kraj i kocha społeczeństwo.  (…)

Według najpopularniejszych sądów opinii publicznej, patriotyzm winien polegać na uczuciu – silnym, (…) ale tylko na uczuciu. Najlepsze zaś życzenie, jakie możemy mieć dla ojczyzny, jest to, ażeby była szczęśliwa czyli zadowolona. Gdyż na tej ziemi miarą szczęścia jest – zadowolenie, jak najsilniejszą formą miłości jest – poświęcenie siebie (…). To też zdarzają się patrioci, którzy, nie mogąc poświęcić się, nie robią nic: ojczyzna bowiem – według nich – lekceważy jakieś tam drobne okruchy naszego życia, a wymaga ofiar wielkich.

Po tych uwagach wstępnych spróbujmy podać nieco dokładniejsze, a raczej pełniejsze określenie patriotyzmu. 

Przede wszystkim jest prawdą, że na dnie patriotyzmu leży uczucie, uczucie gorącej miłości do swego kraju i społeczeństwa. Dopóki siedzimy w domu, uczucie to drzemie; ale gdy znajdziemy się na obczyźnie, przez dłuższy czas – głód ojczyzny budzi się z ogromną siłą, staje się bolesną tęsknotą, której nie ułagodzą najpiękniejsze obce krajobrazy, najbardziej wyszukane rozrywki pomiędzy nie swoimi ludźmi.

Pomijając źródło tego przywiązania, zaznaczam, że ono istnieje w sercach zarówno ludzi ubogich, jak i bogatych, zarówno oświeconych, jak i ciemnych.

Miłość ojczyzny jest więc najmocniejszym i najgłębszym czynnikiem patriotyzmu, ale nie jedynym. Ta sama zagranica, która budzi w nas tęsknotę do kraju, ona sama w duszach szlachetniejszych, wywołuje wyższy stopień patriotyzmu, mianowicie: zrozumienie i krytykę naszego własnego kraju. Przypatrując się biegowi codziennego życia wśród ludów bardziej ucywilizowanych, spostrzegamy mnóstwo rzeczy i zjawisk lepszych, aniżeli u nas. Domy są ładniejsze, mieszkania i ludzie czystsi, przechodnie grzeczniejsi, zwierzęta lepiej utrzymane, obyczaje łagodniejsze i wytworniejsze. Kto zaś umie i ma sposobność jeszcze głębiej spojrzeć, przekonywa się, że za granicą kipi bez porównania więcej pracy, oświaty, solidarności, że piękna, wynalazków, bezpieczeństwa i sprawiedliwości jest tam daleko więcej, aniżeli u nas. W pierwszej chwili odkrycia te napełniają nas goryczą. Płaczemy już nie tylko z tęsknoty za oddalonym krajem, lecz i sami nad sobą, że urodziliśmy się w barbarzyńskim otoczeniu. Ale gdy nareszcie powrócimy do ojczystych progów, gdy żal przygaśnie, wówczas miejsce nostalgii poczynają zajmować wspomnienia tych pięknych i szczęśliwych krajów, które podziwialiśmy, zaczyna budzić się subtelna tęsknota za niemi i nareszcie chęć, ażeby te wszystkie piękne, mądre i dostojne rzeczy, jakie widzieliśmy gdzieindziej, przeszczepić na grunt nasz własny!

I otóż poznaliśmy trzy stopnie patriotyzmu: najniższy objawia się w uczuciu, następny w umyśle, najwyższy w działaniu. Kochać ojczyznę to nie wszystko: potrzeba ją nie tylko kochać, lecz nadto znać i rozumieć; ale i to nie wszystko, gdyż kochając i rozumiejąc ją, trzeba jeszcze coś dla niej robić, ulepszać ją… Innymi słowy: ojczyznę ogarniać należy nie tylko uczuciem, lecz umysłem i wolą, czyli całą dusza, wszystkimi jej władzami.

cytat2 Źródło: Bolesław Prus, Co to jest patriotyzm?, „Tygodnik Ilustrowany” 1905, nr 17.