Florian Czarnyszewicz Nadberezyńcy

Jak Bóg zechce to cały świat między sobą może się wyrżnąć, a nasz Smolarnia, jak ten korab Noego, nietknięta tak ostanie.

C3 Źródło: Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Kraków 2017, s. 383.

Florian Czarnyszewicz Nadberezyńcy

– Ach, mój Boże! – westchnął – żeby to legiony nie wracały, to by życie teraz się zaczęło! Rajskie!… Jeździłbym co niedzielki na festy, kiermasze, w gościny i rozpowiadał o swoich przygodach… Jest czym pochwalić się, chwała Bogu… To szczęśliwi ci, co żyją za Berezyną!... I czemu to Bóg tak robi: jednym daje niebo, drugich nadal w piekle zostawia?!...

C3 Źródło: Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Kraków 2017, s. 383.

Florian Czarnyszewicz Nadberezyńcy

W czas dawny – gdy nasi pradziady
W zachodnich narodów ślady,
Pogaństwa wyrzekłszy się czarów,
Chrystusa przyjmowali wiarę –

Król Wielki – rozkazaniem Bożym
Najwięcej słowiańskie plemiona 
Językiem i duszą zbliżone
Połączył – i Polskę założył.

Ludową Polskę zaczął – kmiecia
I całą – największą w świecie.
Hen! – od skał karpackich złoża
Aż po Bałtyckie morze.

I od Łaby łużyckiej rzeki —
Aż po naszego Dniepru brzegi.
Gdzie Szkłów, gdzie Bychów, Rzeczyca
Tam Chrobry wytknął Polski granicę. […]

Lecz dzieci Chrobrego w przyszłości
Nie mogły utrzymać w całości
Złączonych przez ojca krajów
I wrogi, jak głodnych psów zgraja,

Rozerwały Polskę na szmaty
I lud Jej przez długie lata
We łzach i we krwi się pławił.
My przez ten okres bezprawia,

Gwałtu, krwi bratniej rozlewu,
Pierwszy okres Bożego gniewu,
Tu w nadberezyńskich stronach,
W tylu byliśmy szponach,

Że trudno człowiekowi spamiętać.
Wpierw ruscy udzielni książęta
To tu, to tam nas ciągli,
Później nalazło Moskali,
Narzucając władzę zbrodniczo.
Potem znowu Tatarów dzicze

Napłynęły ze Wschodu,
Co z lada powodu
Palili, a ludzi w pień cięli.
W końcu Litwini zajęli —
Naonczas jeszcze pogańskie.
A bywaliśmy też i bezpańskie.
Dopiero gdy książę Jagiełło litewski,
Zawarł ślub z królową Jadwigą małżeński,
Którym to żmudzinów pochrzcili,
Myśmy do Polski wrócili.

Odtąd, po latach niedoli i płaczu,
Drugi okres się zaczął. 
Okres wolności, dobrobytu,
Potęgi polskiej szczytu,
Bohaterstwa – orlich wzlotów,
Blasku, sławy – okres złoty.
Gasiły się zgliszcza, trzebiły bory,
Wznosiły wioski, świątynie, dwory,
Zamki i warowne grody.

A człowiek miał wszelkie wygody.
Każdy się czuł na swobodzie:
Czy w mieście, czy w wiejskiej zagrodzie
Czy w pracy, czy w mowie, czy w wierze.
Rolnik miał pełne śpichlerze 
Ziarna i siana adryńce.
Kupcy zalegli gościńce.
Znaleźli zajęcia: rzemieślnik –
I rybałt i pasterz i leśnik.
Pracy, dostatku i swobody ludzie mieli. –
Jakich tylko chcieli,
Po całe Rzeczypospolitej ziemi.
I zażywali. A nad nimi
Sztandar powiewał bogaty
W prawdę i Orzeł skrzydlaty
Z Pogonią u boku wesoło
Spozierał, świat chylił czoło.
Tak wieki minęły w chwale
Potędze i szczęściu. Ale,
Że magnat przebrał miarę
Wolności i Ojczyźnie wiarę
Złamał i Sztandar znieważył,
Sam hulał swawolił, swarzył,
Zaś chłopu, co prosił wolności daru
Nie dał, a dołożył jeszcze ciężaru –
że aż grzbiet mu trzeszczał,
Króla znowu nie słuchał i wrzeszczał
Targając Ojczyzną – więc Ona zesłabła
Z boleści i biedna na ziemię upadła.
Wróg za krzakiem schowany
Podskoczył i włożył kajdany.
Siliła się potem Matka Święta,
By zerwać narzucone pęta.
Lecz biedna już sił nie miała.
Nie zerwała.

Znowu przyszła niewola, udręki
Z moskiewskiego kata ręki.
Chłopską zależność od pana
W Moskwie wolnością nazwano.
Kazali jeszcze lepiej przycisnąć,
By nie mógł chłop i pisnąć.

Kościoły zabrali zwyczajem
Pogańskim, a ludność nahajem
Zagnali do cerkwi, przechrzcili.
Język na swoją modłę kręcili.
Wszystkie duchowe zasoby
Krzywili na swoje sposoby.
Kto się buntował – car ścinał
Wieszał, lub zsyłał na wyspę Sachalinu,
W pustynie, w chłody lute,
Na dozgonną pokutę.

Ale bracia!

Nie po to Bóg Polskę zaczął,
By Ją na wieki zahaczył.
Te wszystkie kaźnie, zsyłki –
To tylko pokuta za ojców pomyłki.
Wieszcze nasi w swoich poematach
I dusze poległych w powstaniu,
W polu i zamęczonych w kazamatach,
Lub w Sybirze na zesłaniu,
Które obcują z nami we śnie,
Twierdzą – że Polska wskrześnie:
Mocarna, szeroka, cała.
Chyba już odpokutowała ?…

C4 Źródło: Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Kraków 2017, s. 452–455.

Florian Czarnyszewicz Nadberezyńcy

Wończa. Stara ludzka siedziba. Nad samą rzeczką. Teren wysoki, pola spadziste, urodzajne, prawie jak słuckie. Za rzeczką lasy nieskończone. Dawniej wieś i dwór. Własność jednego z najmożniejszych magnatów w Rzeczpospolitej. Wończa to była tylko drobnym ułamkiem spośród niezliczonych wsi zawrotnej fortuny magnata. […] Teraz Wończa to miasteczko. Zwykłe kresowe: budynki drewniane, ulice bez bruku i bez trotuarów; moc żydów, sklepy, rzemieślnicy, młyn, cerkiew, monopolka, poczta, synagoga i szkoła. Powszechna szkoła 4‑oddziałowa i jedyna na przestrzeni 350 wiorst kwadratowych. Budynek szkoły szczupły, staroświecki, prawie nie różniący się od porządnej gospodarskiej chaty: po jednej stronie klasa wykładowa, o niskiej powale, po drugiej, pomieszczenie nauczyciela z dużym gospodarskim piecem w środku, sień i spiżarka. W szkole sto kilkadziesiąt dzieci, a jeden wychowawca. Narodowościowo dzieci dzieliły się w sposób następujący: żydów 16%, Polaków’ 12%, Tatarów 4%, a reszta wszystko Białorusini albo starowiercy. żydzi mieli w miasteczku swoją szkołę żydowską, ale niektórzy chłopcy uczęszczali, aby ogładzić język, też i do ruskiej. W rejonie Wończy Polaków mieszkało sporo, a znikomy procent w szkole uczni polskich tłumaczył się tym, że rozproszeni byli małymi zaściankami i chutorami po całej rozległej okolicy, często w głuchych, niedostępnych zakątkach, więc do szkoły oddawali dzieci tylko ci, którzy nie żałowali i których stać było na opłacenie im w miasteczku kwatery i na osobne stołowanie, a nie ci, którzy do gminy nie należeli i nie mieli na zapłacenie pięciu rubli za naukę.

C5 Źródło: Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Kraków 2017, s. 31–32.

Kościk promieniejący uniesieniem rozglądał się parę minut w koło, potem utkwił wzrok w stronę dokąd wiatry gnały hufce i jął odmawiać do puszczy hymn pochwalny […].

– Puszczo święta! – wołał. – Biblio najprawdziwsza! Ogrodzie rajski! Komoro nieprzebranych pokarmów i bogactw! Skrzynio tajemnic i leków czarodziejskich! Matko przytulna!… Ty rysunkiem pagórków, dolin, łęgów, kurhanów, glebą nietkniętą, rośliną dziewiczą piszesz najprawdziwszą historię tej ziemi od początku świata. Ty owocem swoim dokarmiasz, a łykiem obuwasz tysiące ubogiego ludu. Ty leczysz ich potęgą ziół swoich. Ty wiatry chłodne powstrzymujesz, a cieniem swym i wilgocią upały chłodzisz. Przygarniasz słabszych i pokrzywdzonych przed prześladowczą ręką silnych. Osłaniasz przed niepożądanym okiem i uchem zwierzenia miłosne kochanków, ich pocałunki, objęcia i nie zdradzasz przed nikim tajemnicy. Ty świeżością swą, zapachem, pieśnią natury, koisz ból, dajesz słodkie wytchnienie, lejesz obfitym potokiem zdrowie i rozkosz. 

Rodzicielko moja! Kolebko miła! Niańko troskliwa! Nadziejo szczęścia mojego!… W sercu Twym, w złomach wykroci na świat przyszedłem. Owocem Twoim surowym, sokiem czystym, przy ciągłej pieśni szumów Twych wyhodowałem się i sił nabrałem.