Franco Cardini Wojownik i rycerz

Przygodę przeżywano jednakże również w codziennym życiu, bez odwoływania się do wojen i krucjat. Stanowiły ją polowania [...]. Przede wszystkim jednak turniej, który z jednej strony był charakterystycznym sportem wyczynowym, a z drugiej — przygotowywał do nabrania wprawy wojennej; a w pierwszym rzędzie stanowił jednak pełną znaczenia teatralizację funkcji społecznych i reprezentacyjnych arystokracji.
Trudno dziś powiedzieć, kiedy narodziła się praktyka starć dwóch grup rycerzy w zamkniętym polu, [...] których zasadniczym celem było zrzucenie przeciwnika z siodła [...]. Z czysto typologicznego punktu widzenia można dość łatwo przypuszczać, że turnieje narodziły się już wcześniej jako forma ćwiczeń wojennych, fakt zaś, że rozgrywały się w zamkniętym polu [...] upodabniał je do «sądu Bożego«, do pojedynku sądowego. Z drugiej strony faktem jest jednak, że moda na turniej, nieznana aż do końca XI, a nawet do początku XII stulecia, zdaje się dopiero wówczaswówczaswówczas raptownie wybuchać. [...] Poczynając od tej opoki, zaczyna się gwałtownie rozpowszechniać symbolika heraldycznaheraldykaheraldyczna, co niewątpliwie spowodowane było potrzebą łatwiejszego rozróżnienia poszczególnych bohaterów starcia. I to śmierć w turnieju, a nie w bitwie, dziesiątkowała całe pokolenia rycerzy – co przyczyniało się do zapobiegania rozdrobnieniu dziedzictw, a więc do utrzymania nienaruszonych dóbr rodowych i znaczenia rodów. Rycerze w starciu wojennym nie usiłowali bowiem zabić, lecz wziąć w niewolę przeciwnika, aby uzyskać potem za niego okup. Podczas gdy śmiertelne wypadki w czasie turnieju czy karuzelikaruzelakaruzeli musiały być bardzo rozpowszechnione, jak i przypadki ciężkiego kalectwa spowodowane fatalnym upadkiem z puszczonego galopem konia, gdy rycerz padał pod ciężarem żelaznej zbroi.
[...]
Długo toczyły się dyskusje historyków na temat tych »wojennych zabaw«: czy rzeczywiście służyły przygotowaniu militarnemu? Nie należy nie doceniać tej sprawy, jako że stanowi część innego szerszego problemu, a mianowicie, czy wojsko X‑XIII wieku, w którym jazda rycerska stanowiła wybraną grupę, a nawet właściwie trzon wojska, jako że wszyscy inni (piesi, saperzy, przydzieleni do obsługi machin oblężniczych i pierwszych dział) byli raczej kategorią służebną, znało wartość taktyki i strategii? [...] Jest bowiem faktem, wbrew rozpowszechnionemu później romantycznemu wyobrażeniu, że turniej nie zawsze odbywał się przy udziale tylko samych rycerzy; wręcz przeciwnie, zazwyczaj mieli oni, niekiedy nawet licznych, pomocników pieszych. Co zaś się tyczy »zamkniętego pola«, to niekiedy obejmowało ono obszerne terytorium z łąkami, lasami, polami i dotykało nawet czasem pewnych zamieszkanych osad. Jednym słowem, nie stanowiło wąskiego, dobrze wytyczonego placu, lecz prawdziwe pole bitwy. [...]
Kościół jednak przez długi czas był surowy w stosunku do turniejów. Innocenty IIInnocenty IIInnocenty II potępił w roku 1130 »nienawistne jarmarki i targowiska zwane wulgarnie turniejami, na których mają zwyczaj zbierać się rycerze, by dawać pokaz siły i odwagi«, więc w czasie, gdy moda na turniej objęła już cały Zachód [...]. Kaznodzieje i autorzy traktatów teologiczno‑moralnych i żywotów świętych na wyścigi mnożyli wystąpienia przeciwko rozrywkom wojennym, a także rozpuszczali straszliwe pogłoski. Pisano na przykład, że w miejscu, w którym odbył się szczególnie krwawy turniej, widziano później diabły, ścierające się w powietrzu w swym własnym turnieju [...]. Jakub z VitryJakub z VitryJakub z Vitry w XIII wieku wykazywał po kolei, jak w turnieju popełnia się wszystkie siedem grzechów głównych: pychę, gdyż tego rodzaju rywalizacja bierze się z niezmierzonego pragnienia sławy i wyróżnień; gniew, gdyż starcie, mimo że podyktowane regułami zabawy, w fatalny sposób rodziło nienawiść i pragnienie zemsty; lenistwo, jako że pokonani w turnieju łatwo poddawali się wyczerpaniu i zniechęceniu; chciwość, zważywszy na to, że walczono z myślą o łupie w postaci broni i koni powalonych przeciwników oraz o bogatych, czekających na zwycięzców nagrodach; obżarstwo, gdyż uroczystościom tym towarzyszyły zazwyczaj wielkie uczty; wreszcie rozpustę, gdyż uczestnicy turnieju ścierali się z sobą, by przypodobać się damom, których »kolor« lub inne znaki (wstążka, szarfa) nosili w walce na wzór kity na hełmie lub sztandaru.
Demonstrowany w trakcie turnieju dowód miłości, razem z namalowanym na tarczy, okryciu i czaprakuczaprakczapraku konia herbem, stanowiły charakterystyczne znaki wyróżniające biorącego udział w tych zapasach rycerza. Również napięcie erotyczne, niekiedy bardzo silne, było zasadniczą cechą tej rycerskiej rozrywki. Pozwala to zrozumieć, że Kościół, przeciwstawiając się jej, proponował program etyczny i społeczny o wiele głębszy i złożony, niż moglibyśmy przypuszczać, gdybyśmy ograniczyli się do zubażającej interpretacji tych zakazów jedynie jako kościelnej polityki, zmierzającej do ograniczenia przemocy i rozlewu krwi wśród braci w Chrystusie. Kroniki wspominają czasami o niekończących się nienawiściach zrodzonych na turnieju, a także o turniejach, stwarzających doskonałe alibi dla dokonania zemsty na jakimś przeciwniku. Rywalizacja w miłości stanowiła prawdopodobnie jedną ze zwykłych pobudek [...].
Obok surowych głosów potępienia ze strony Kościoła również zarządzenia książąt przyczyniły się, jeśli nie do zarzucenia turniejów, to przynajmniej do ograniczenia ich agresywności i zagrożenia dla życia. [...]. Różne rozporządzenia starały się raczej na wszystkie sposoby zapobiec zaognianiu się uczuć nienawiści czy zemsty w trakcie tych zawodów zmierzających do opanowania sztuki rycerskiej. Dołączają do nich stopniowe ograniczenia użycia broni [...] (prawdziwej broni ostrej), która zaczyna być zastępowana na turnieju bronią [...] kurtuazyjną, to znaczy mieczami o przytępionym ostrzu, kopiami, które zamiast spiczastego końca miały zakończenie w kształcie korony, kuli, półkuli lub było starannie owijane. Taka broń mogła uderzyć w tarczę przeciwnika i ewentualnie zrzucić go z siodła, lecz nie była w stanie ugodzić go i zranić. [...]
Ponieważ turnieje zaczęły stanowić istotną część społecznego życia arystokracji, Kościołowi coraz trudniej było podtrzymać zakazy, zwłaszcza gdy zawody stawały się coraz mniej niebezpieczne i z mniej lub bardziej udawanych bitew przekształcały się stopniowo w zabawy i widowiska. Ze swej strony rycerze podkreślali to, co w ich przekonaniu całkowicie godziło wiarę z praktyką turniejową: zawody mogły służyć, jak powiedzieliśmy, propagandzie religijnej i zaczynały się zazwyczaj nabożeństwem (co oznacza, że sam kler, z różnych powodów, nie był zbyt gorliwy w przestrzeganiu kościelnych zakazów).

przy Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 2000, s. 124–131.