Fulwiusz Ruggieri o sejmie polskim w czasach Zygmunta II Augusta

Zjazd senatorów i posłów zwany sejmem […] odbywa się następującym sposobem. Król rozpisuje listy do biskupów, wojewodów, większych kasztelanów, a nawet do tych mniejszych, którzy mądrością lub bogactwy przed innymi celują, uwiadamia ich o zwołaniu sejmu i skłaniających go do tego powodach, zapytuje o zdanie, czy sądzą to być z dobrem Rzplitej i gdzie ma być zwołany. […] Po wybraniu czasu i miejsca, król uwiadamia przez starostę szlachtę każdego powiatu o czasie, miejscu i materyjach przyszłego sejmu, każąc jej wybrać deputowanych z zupełnym pełnomocnictwem stanowienia wraz z senatem w sprawach publicznych. Szlachta zbiera się wtedy po swych ziemiach i powiatach na zjazdy zwane partykularne, na których posłów wybiera […]. Po wybraniu posłów następują trzy inne zjazdy zwane generalne […]. Na tych zjazdach posłowie, biskupi, wojewodowie i kasztelani każdej prowincyi radzą o tym wszystkim, co ma być roztrząsane na sejmie, wolno tam każdemu zdanie swe otworzyć i powiedzieć, co sądzi być z pożytkiem królestwa lub swej prowincyi.

3 Źródło: Fulwiusz Ruggieri o sejmie polskim w czasach Zygmunta II Augusta, [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999.

Fulwiusz Ruggieri o sejmie polskim w czasach Zygmunta II Augusta

Król dawniej stanowił o wszystkim za zgodą senatu, posłowie ziemscy nie byli w innym celu wzywani na sejm, tylko aby imieniem szlachty zezwolili na podatek, do żadnej zaś innej rady przypuszczani nie byli. Lecz odkąd herezja rozwolniła węzły posłuszeństwa szlachty, posłowie nabrali takiej śmiałości, przywłaszczyli sobie taką władzę, że na kształt rzymskich trybunów nie dopuszczają przejść żadnemu prawu, na które by się wprzód nie zgodzili, grożąc że prawu zapadłemu bez ich zezwolenia szlachta posłuszną nie będzie, dlatego król i senat chcąc co postanowić starają się zjednać wprzód na to przyzwolenie posłów, którzy dawnej żadnego prawie nie mieli znaczenia. Do króla należy zwoływanie sejmów, lecz gdyby w ważnych potrzebach krajowych złożyć go nie chciał, arcybiskup gnieźnieński po bezskutecznym upomnieniu króla, sam ma prawo sejm zwołać. Na sejmach mówiono dawniej po łacinie, od niejakiego czasu mówią po polsku.

4 Źródło: Fulwiusz Ruggieri o sejmie polskim w czasach Zygmunta II Augusta, [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999.

Fragment konstytucji sejmowej

Ponieważ prawa ogólne i ustawy dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionym być nie ma przez nas i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku uciążeniu rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej.

5 Źródło: Fragment konstytucji sejmowej, [w:] Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego, t. 1, cz. 1, oprac. J. Sawicki, Warszawa 1952, s. 114.

Artykuły henrykowskie

Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan, a gdzieby tego były pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, tedy za radą panów Rad obojga państwa jako czas i potrzeba Rzeczypospolitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej dzierżyć nie mamy, nadalej do sześciu niedziel. A przed takowymi sejmy w Polsce wedle zwyczaju, a Litwie wedle statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego sejmiki powiatowe być mają, jako w Kole i w Korczynie sejmik sławny bywa, także w Litwie i w Wołkowisku główny sejmik być ma; na które sejmiki przez posły swe potrzeby przypadłe zwykłym obyczajem oznajmiać mają.

6 Źródło: Artykuły henrykowskie, [w:] I. Kaniewska, Historia Polski 1506-1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1987, s. 109.

Dodać tu jeszcze muszę, że posłowie ziemscy, będący po większej części z prostej szlachty a często nawet ubogiej, są narzędziami senatorów, ludzi możnych, dających im sposób do życia, że jeżeli ci dla jakich im właściwych powodów nie chcą popierać czego otwarcie lub się czemu opierać w senacie, w takim razie namawiają na to swych popleczników ze stanu rycerskiego; tak iż się często zdarza, że gdy co posłowie postanowią w swym kole, to się nie różni od senatu, gdy przyjdzie do narady w połączonych izbach.

7 Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 20, Ustrój Polski w XVI–XVIII wieku, oprac. W. Szczygielski, Warszawa 1960, s. 18.

Zrywanie sejmów w Polsce w świetle listu ambasadora francuskiego w Polsce, markiza Monti, do Ludwika XV (1732 r.)

Zgodnie z rozkazem Waszej Królewskiej Mości, jest rzeczą konieczną pilnować teraz sprawy zerwania przyszłego sejmu ekstraordynaryjnego. Ludzie mało poinformowani w polityce wierzą, że sejm zrywa się łatwo i z małym nakładem pieniędzy. Prawdą jest, że nie trzeba dawać wielkich sum posłowi, który zrywa sejm, wychodząc z izby i wnosząc swą protestację do ksiąg, ale to nie wystarcza. Trzeba mieć za sobą znaczną grupę wpływowych magnatów, którzy poprą owego posła. Jest to zwykle prosty szlachcic, którego łatwo wprawdzie jest pozyskać, ale równie łatwo może on zmienić swoje zdanie otrzymawszy podarek od dworu. Ci z magnatów, którzy są posłami, udają zawsze, że nie zrywają sejmu, byliby bowiem odsunięci od łask dworu. Dlatego też trzeba się udawać do kilku ubogich szlachciców, którym trzeba dawać pieniądze. Należy jednak mieć stronnictwo, które ich poprze, gdyż opuszczając izbę narażają się na rozsiekanie. Toż stronnictwo, któremu również trzeba dać pieniądze, pod różnymi pretekstami nie dopuszcza ścigać protestującego posła. Podczas ostatniego sejmu w Grodnie, gdy zerwał go poseł Marcinkiewicz i gdy otrzymał on pieniądze obiecane mu za opuszczenie Grodna, król polski ze wszystkich stron wysyłał różne znakomite osoby, by go goniły i by za pomocą wszelkiego rodzaju obietnic sprowadziły go z powrotem. Przebył on noc w majątku biskupa smoleńskiego o sześć mil od Grodna i trzeba było dołożyć wszelkich wysiłków, aby go zatrzymać, chciał on bowiem wrócić dla kupna jakiejś tkaniny dla żony. Podjęliśmy się więc kupić sztukę materii liońskiej i tę dostarczono mu jak najszybciej. Gdyby bowiem wrócił do Grodna, król polski dałby mu tyleż pieniędzy co i my i wówczas wycofałby on swoją protestację oraz wymieniłby osoby, które go najęły do zerwania sejmu.

8 Źródło: Zrywanie sejmów w Polsce w świetle listu ambasadora francuskiego w Polsce, markiza Monti, do Ludwika XV (1732 r.), [w:] Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 1, Wrocław 1980, s. 114.

Po roztrząśnieniu propozycyi królewskich, ich przyjęciu lub odrzuceniu, pisarz ziemski spisuje na co się zgodzono nemine reclamante (bez sprzeciwu), tak co do punktów podanych, jako też tych, które sejmik od siebie podać postanowił, z czego wszystkiego układa się instrukcyja, od której wybrani posłowie ziemscy na krok sub fide, honore et conscientia (pod przysięgą na wiarę, honor i sumienie) odstąpić, ani na nic zgodzić się nie mają, coby przywilejom stanu szlacheckiego uszczerbek przynieść mogło.

9 Cytat za:Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 20, Ustrój Polski w XVI–XVIII wieku, oprac. W. Szczygielski, Warszawa 1960, s. 22.

Historia sejmu polskiego. Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej

Dominacja króla i senatu w sejmie uwidaczniała się wyraźnie w okresie 1506‑1519. Główna inicjatywa decyzji politycznych wychodziła wtedy od tronu i senatu. Stanowisko izby poselskiej można by określić jako względnie opozycyjne, co wypływało z jej dążeń do ochrony praw szlacheckich i znajdowało wyraz w petytach i uchwalonych w tym okresie konstytucjach.
[…]
Dla przeciwstawienia się dominacji króla i senatu umacniano jedność izby poselskiej. Samodzielność poselstw ziemskich wprawdzie pozostała, niemniej pod koniec lat dwudziestych XVI w. zanikła odrębność prowincji. Posłowie starali się działać w sposób jednolity, zwarty, aby tym skuteczniej móc zrealizować własne postulaty. Orężem walki politycznej były instrukcje sejmikowe i w oparciu o nie przygotowywane na sejmie wspólne artykuły poselskie. Stanowiły one nie wykaz próśb jako dodatek do pełnej mocy w sprawach proponowanych od tronu, lecz wykaz warunków, od spełnienia których uzależniali udzielenie swej zgody. […]
Począwszy od lat dwudziestych XVI w. w pełni zauważalne jest daleko idące poszerzenie zakresu inicjatywy ustawodawczej izby poselskiej poza sferę strzeżenia, nienaruszalności własnych praw stanowych lub klasowych interesów. Samodzielna inicjatywa szlachty ujawniała się tradycyjnie w dziedzinie prawa sądowego, a także w ustawodawstwie skarbowym, w różnorodnych, ustanawianych przez sejmy formach kontroli nad poborem i szafunkiem podatków, w akcji oszacowania dóbr, czy propozycjach objęcia duchownych obowiązkiem częściowego finansowania obrony państwa.

10 Źródło: Historia sejmu polskiego. Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 1, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 109–111.