Zofia Stefanowska Posłowie

Brakujących ogniw cyklu i rozwiązania jego zagadek poszukiwano w balladzie pod manifestacyjnie romantycznym tytułem Upiór, którą poeta umieścił na wstępie Dziadów. Bohater jej popełnił samobójstwo z miłości; za pokutę co roku na dzień zaduszny opuścić musi mogiłę, wrócić między ludzi i raz jeszcze przeżyć nieszczęśliwy romans, raz jeszcze skończyć śmiercią samobójczą. Historia Upiora w niejednym analogiczna jest do losu bohatera dramatycznych części Dziadów, próbowano też odczytać ją jako rodzaj streszczenia i objaśnienia dziejów Gustawa.

Stefanowska Źródło: Zofia Stefanowska, Posłowie, [w:] Adam Mickiewicz, Dziady. Część II, IV i I, Warszawa 1973, s. 154.

Zofia Stefanowska Posłowie

Na obrzędzie pojawia się milczące Widmo. Ta sama postać zapuka w wieczór zaduszny na plebanię i w wielkim wybuchu rozpaczy przedstawi dzieje zawiedzionej miłości i swoje racje — racje człowieka nieszczęśliwego — obróci w żarliwą obronę obrzędu. Pojawienie się Gustawa w kaplicy podnosi powagę i wymowę ideową uroczystości. Ale i dla niego udział w dziadach jest istotnym momentem biografii wewnętrznej, próbą znalezienia takiej filozofii życiowej, w której elementy ludowej wiary weszłyby w system przekonań człowieka wykształconego. A przecież bohater, który z taką pokorą poddaje się autorytetowi gminnej mądrości, nie jest naiwnym adeptem ludowej magii ani jednopłaszczyznowym schematem literackim. To jednostka wyposażona w bogate życie wewnętrzne. Tak wszechstronnej i głębokiej kreacji psychologicznej nie było dotąd w literaturze polskiej. Romantyczny indywidualizm, którego wyrazem jest biografia bohatera, i romantyczne »czucie i wiara« złożyły się na powstanie tego niezwykłego utworu [...].

Dopiero pojawienie się milczącego Widma zakłóca ustalony rytuał. Widmo nie podlega władzy Guślarza, nie odpowiada na pytania, nie słucha zaklęć. Dziwny jego wygląd, tajemnicze związki z Pasterką w żałobie, milcząca obecność, od której uciec nie może gromada, wszystko to budzi prawdziwą grozę, jaka nie towarzyszyła pojawieniu się poprzednich duchów. One mieściły się w rytuale obrzędowym, należały do jego tradycyjnego przebiegu. To Widmo jest w obrzędzie elementem nieoczekiwanym, dla zgromadzonych w kaplicy — irracjonalnym. »To jest nad rozum człowieczy!« — woła Guślarz. Poprzednie duchy były do pojęcia, milczące Widmo nie należy do świata ludowych wierzeń, zachowanie jego nie da się wytłumaczyć taką wiedzą o zjawiskach nadprzyrodzonych, jaką posiada Guślarz i gromada. W atmosferze grozy i napięcia kończy się obrzędowa część dramatu.

Stefanowska2 Źródło: Zofia Stefanowska, Posłowie, [w:] Adam Mickiewicz, Dziady. Część II, IV i I, Warszawa 1973, s. 141–145.

Zofia Stefanowska Posłowie

Stan duszy, w jakim Gustaw przybywa na plebanię, jest wszystkim, tylko nie spokojem. Cierpienie jego nie ma nic z rezygnacji, to wytężona walka, bunt przeciw własnemu losowi i stale żywy niepokój sumienia. »Wiele cierpię! ach! bo też wielkie moje grzechy!« — woła z męką. Prawda, że za moment zaprzeczy: »Grzechy? i proszę, jakież moje grzechy? Czyliż niewinna miłość wiecznej godna męki?«, ale poczucie winy powraca w jego wyznaniach znowu i znowu. Powołany był do wielkich zadań, pokładano w nim niemałe nadzieje. A teraz? Zmarnował się, zdradził ideały młodości, odstąpił przyjaciół, stał się odludkiem, pustelnikiem, szaleńcem, widmem. Ze swoim samotnym cierpieniem znalazł się poza obrębem społeczeństwa, złamał ludzką solidarność. A więc romantyczny indywidualista, ale taki indywidualista, który swoją samotność przeżywa bardzo tragicznie, przeżywa jako grzech.

Przychodzi w zaduszny wieczór na plebanię w poszukiwaniu zrozumienia, miejsca wśród ludzi. Indywidualiści romantyczni zwierzenia swoje wypowiadali zazwyczaj w samotności, co najwyżej powierzali je naturze [...].

Stefanowska3 Źródło: Zofia Stefanowska, Posłowie, [w:] Adam Mickiewicz, Dziady. Część II, IV i I, Warszawa 1973, s. 147–148.

Maria Cieśla-Korytowska Wstęp

Scena przemiany Gustawa w Konrada, tak ważna z punktu widzenia dramaturgii, jest właściwie zabiegiem formalnym, gdyż właściwa zmiana już nastąpiła. Jest ona tylko potwierdzeniem stanu faktycznego, za pomocą symboliki religijnej (zmiana imienia) obrazującym śmierć starego, a narodzenie się nowego człowieka (znamienne — 1 listopada 1823 roku!). Do więzienia dostał się »kochanek Maryli«, który przeżył w nim próbę, powodującą zmianę postawy i zainteresowań — odejście od egotycznego, na sposób romantyków, zainteresowania sobą i zwrot ku światu zewnętrznemu.

W przeciwieństwie do rozpaczającego Gustawa z części IV Konrad jest niewątpliwie człowiekiem dojrzalszym; ma niezwykłą zdolność oddziaływania na innych (zarówno bezpośrednio, w sposób wytłumaczalny, na współwięźniów, jak i pośrednio — na Rollisona); uważa się za godnego rozmowy z Bogiem. Nie zmienił się jednak całkowicie; zasadnicze cechy jego osobowości i stosunku do świata nie zmieniły się. Kieruje się uczuciem (kochał kobietę – kocha naród), od innych się dystansuje (znamienne, że przyjmując uwielbienie otoczenia, sam ludźmi gardzi: »głupcy«, »mędrcy przeklęci«, »depcę was«, »gardzę wami« - to słowa tak z IV, jak i z III części). Jest rozdarty między gwałtownym uczuciem miłości do ogółu i nieumiejętnością kochania konkretnego, niedoskonałego człowieka (nawet przyjaciół!), zwłaszcza jeśli ten mu się nie podporządkuje.

Cieśla Źródło: Maria Cieśla-Korytowska, Wstęp, [w:] Adam Mickiewicz, Dziady, Kraków 1998, s. 7–8.