Mały traktat wersalski

ROZDZIAŁ I

Art. 3. Polska uznaje za obywateli polskich, z samego prawa i bez żadnych formalności, tych obywateli niemieckich, austrjackich, węgierskich lub rosyjskich, którzy, w chwili uzyskania przez Traktat mniejszy mocy obowiązującej, posiadają stałe zamieszkanie (domicilies) na tetytorjum uznanem lub które będzie uznane za część składową Polski, jednak z zastrzeżeniem wszelkich właściwych postanowień Traktatów pokoju z Niemcami lub Austrją co do osób, posiadających stałe zamieszkanie na tern terytorjum po pewnej określonej dacie.

W każdym razie osoby wyżej wymienione, mające więcej niż lat 18, będą mogły na warunkach, przewidzianych w wymienionych Traktatach, dokonać wyboru (option) każdej innej przynależności, dla nich dostępnęj. Wybór, dokona y przez męża, rozciągać się będzie również na żonę, podobnież wybór rodziców rozciągać się będzie na dzieci, poniżej lat 18.

Osoby, które wykonały po wyższe prawo wyboru, będą musiały w ciągu 12 następnych miesięcy, o ile Traktat pokoju z Niemcami nie zawiera postanowień temu przeciwnych, przenieść swe stałe miejsce zamieszkania do Państwa, za którego wyborem się wypowiedziały. Będzie im wolno zachować majątek nieruchomy, i posiadają na terytorjum Polski. Będą mogły zabrać ze sobą wszelkiego rodzaju majątek ruchomy. Żadne celne pobory wywozowe nie będą na nie z tego tytułu nakładane. [...]

Art. 7. Bez względu na ustanowienie przez Rząd polski języka urzędowego, mają być poczynione obywatelom polskim języka innego niż polski odpowiednie ułatwienia w używaniu ich języka w sądach zarówno ustnie jak na piśmie.

Art. 8. Obywatele polscy, należący do mniejszości etnicznych (etniqes‑racial), religijnych lub językowych, będą korzystali z takiego samego traktowania i z takich samych gwarancji ustawowych oraz faktycznych, jak inni obywatele polscy. Mianowicie będą mieli równe prawa do zakładania, prowadzenia i kontrolowania własnym kosztem instytucji dobroczynnych, religijnych lub społecznych, szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz prawo swobodnego używania w nich własnego języka i swobodnego w nich wykonywania praktyk swojej religji.

Art. 12. Polska zgadza się, aby postanowienia artykułów poprzednich, o ile dotyczą osób, należących do mniejszości rasowych, religijnych lub językowych, stanowiły zobowiązanie o znaczeniu międzynarodowem i zostały oddane pod gwarancję Związku Narodów. [...]

Polska zgadza się, aby każdy Członek Rady Związku Narodów miał prawo zwracać uwagę Rady na przekroczenie lub niebezpieczeństwo przekroczenia któregokolwiek z tych zobowiązań, oraz, żeby Rada mogła postąpić w taki sposób i dać takie instrukcje, jakie uzna za wskazane i skuteczne w danych okolicznościach.

c Źródło: Mały traktat wersalski, [w:] Traktat między Głównemi Mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonemi a Polską. , Dz.U.1920.110.728 prawo.pl.

Exposé premiera Kazimierza Bartla z 19.07.1926 r.

Rząd nie pozwoli, aby słuszne prawa obywateli narodowości niepolskiej na szwank były narażone, mniema bowiem, że zwalczanie jakiejkolwiek kategorii obywateli za ich język lub wiarę sprzeczne jest z duchem Polski.

Rząd zmierzać będzie do łagodzenia tarć na gruncie narodowościowym i wyznaniowym i do wytworzenia harmonijnych warunków współżycia ludności różnych narodowości i kultur.

Rząd przeprowadzi we właściwej drodze zniesienie pozostałości ograniczeń prawnych charakteru narodowościowego czy wyznaniowego z czasów zaborczych.

Lojalne stosowanie postanowień Konstytucji oraz zawartych przez Państwo traktatów, najrychlejsze doprowadzenie do skutecznego uregulowania spraw przynależności państwowych, oto szereg zadań, które Rząd pragnie podjąć w interesie mniejszości narodowych.

Wychodząc z założenia, że antysemityzm gospodarczy jest szkodliwy dla Państwa, Rząd uważa za konieczne przestrzeganie w zakresie swego działania zasady bezstronności i słuszności bacząc, aby zwłaszcza w zakresie podatkowym i kredytowym, a także w zakresie kredytów produkcyjnych kierowano się wyłącznie względami rzeczowymi, nie zaś względami narodowościowymi i wyznaniowymi. […]

Rząd stwierdzi w drodze właściwej, że wszystkie ograniczenia prawne Żydów, wydane przez dawne władze zaborcze, są zniesione i do ludności żydowskiej stosowane nie będą.

c1 Źródło: Exposé premiera Kazimierza Bartla z 19.07.1926 r., [w:] Dzieje Żydów w Polsce 1918–1939. Wybór tekstów źródłowych, oprac. R. Żebrowski, Warszawa 1993.

Wnioski kończące wykład nt. numerus clausus prof. Ryszarda Ganszyńca, wygłoszony we Lwowie 11 i 13.12.1924 r.

Widzieliśmy, iż n[umerus] cl[ausus] stanowi tylko cząstkę zagadnienia ogólnożydowskiego, jako objaw antysemityzmu kasty uniwersyteckiej. Na ogół antysemityzm jest wentylem, którym wynurzają poszczególne stany żale i skargi w różnej formie z powodu doznanych rozczarowań i niepowodzeń, których źródłem jest własne niedołęstwo, własna nieuczciwość: takim wentylem częściowo jest także n[umerus] cl[ausus]. N[umerus] cl[ausus] jako prawo wyjątkowe, stosowane wobec pewnej klasy obywateli polskich, sprzeciwia się konstytucji polskiej: […] n[umerus] cl[ausus] działa demoralizująco na naukę polską i wychowanie młodzieży przez zatrzymanie formy protekcjonizmu i wzbudzenie u młodzieży polskiej poczucia klasy uprzywilejowanej: demoralizująco działa także dlatego, że stwarza precedens dla innych dziedzin życiowych, dla innych klas ludności. Dlatego zwalczam obecny numerus clausus judaeorum jako człowiek i wychowawca, jako uczony i Polak.

c2 Źródło: Wnioski kończące wykład nt. numerus clausus prof. Ryszarda Ganszyńca, wygłoszony we Lwowie 11 i 13.12.1924 r., [w:] Dzieje Żydów w Polsce 1918–1939. Wybór tekstów źródłowych, oprac. R. Żebrowski, Warszawa 1993, s. 112.

Mały traktat wersalski

Art. 7. Wszyscy obywatele polscy bez względu na rasę, język lub religię będą równi wobec prawa i korzystać będą z tych samych praw obywatelskich i politycznych. […]

Art. 12. Polska zgadza się, aby postanowienia artykułów poprzednich, o ile dotyczą osób należących do mniejszości rasowych, religijnych lub językowych, stanowiły zobowiązania o znaczeniu międzynarodowym i zostały oddane pod gwarancję Ligi Narodów. […]

Polska zgadza się, aby każdy członek Rady Ligi Narodów miał prawo zwracać uwagę Rady na: naruszenie lub niebezpieczeństwo naruszenia któregokolwiek z tych zobowiązań oraz żeby Rada mogła postąpić w taki sposób i dać takie instrukcje, jakie uzna za wskazane i skuteczne w danych okolicznościach.

c Źródło: Mały traktat wersalski, [w:] Traktat między Głównemi Mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonemi a Polską. , Dz.U.1920.110.728 prawo.pl.

Deklaracja ministra Becka w sprawie współpracy Polski z Ligą Narodów w dziedzinie ochrony mniejszości narodowych

Rzut oka na system gwarancji, stosowany do ustroju mniejszościowego w różnych krajach tej gwarancji poddanych, wystarcza, aby stwierdzić jego charakter różnolity: jedne zobowiązania ujęte zostały w formę traktatów, inne w formę zwykłych deklaracji […].

System ten w takiej formie, w jakiej istnieje, w zastosowaniu praktycznym całkowicie zawiódł. Mniejszości nie wyciągnęły z niego żadnych korzyści, a natomiast z powodu zbyt częstych nadużyć i stosowania go w sposób niezgodny z duchem traktatów, służył on w znacznym stopniu za narzędzie oszczerczej propagandy przeciwko obarczonym przezeń państwom, które same nie będąc związanymi, korzystały z przywileju brania udziału w nadzorze. […]

Do czasu wprowadzenia w życie ogólnego i jednolitego systemu ochrony mniejszości, Rząd mój zmuszony jest od dnia dzisiejszego uchylić się od wszelkiej współpracy z organami międzynarodowymi w zakresie kontroli nad stosowaniem przez Polskę systemu ochrony mniejszości.

c3 Źródło: Deklaracja ministra Becka w sprawie współpracy Polski z Ligą Narodów w dziedzinie ochrony mniejszości narodowych, [w:] Stanisław Sierpowski, Źródła do historii powszechnej okresu międzywojennego, t. 2, 1927–1934, Poznań 1992, s. 549–552.

Memorandum delegacji polskiej w spawie projektu traktatu mniejszościowego

Prawa Niemców w Polsce

W końcu ufamy, że postanowienia projektu traktatu nie obejmą niemieckiej ludności Polski. Po zawarciu traktatu pokoju znaczny odsetek ludności polskiej pozostanie w granicach cesarstwa niemieckiego. Uprzednio ludność polska w Niemczech nie tylko była pozbawiona równości praw, ale poddana była surowemu systemowi praw wyjątkowych i dekretów administracyjnych, mających na celu wytępienie elementu polskiego. Traktat pokojowy nie nakłada na Niemców żadnego obowiązku zagwarantowania równości praw Polakom cesarstwa. Prawa językowe Polaków w sądach, możliwość utrzymywania polskich szkół przy pomocy funduszy państwowych i samorządowych nie zostały zagwarantowane w tym traktacie. Dlatego też nie można uważać, że traktowanie polskiej mniejszości w Niemczech i niemieckiej mniejszości w Polsce oparte jest na bazie wzajemności. Ponieważ traktat pokojowy z Niemcami nie zawiera żadnych klauzuli gwarantujących praw mniejszości polskich, byłoby niesprawiedliwe, gdyby traktat Głównych Mocarstw z Polską zapewniał Niemcom w Polsce, poza równością praw, przywilej korzystania z niemieckiego języka w polskich sądach, jak również utrzymywanie szkół o niemieckim języku wykładowym z funduszy publicznych.

c4 Źródło: Memorandum delegacji polskiej w spawie projektu traktatu mniejszościowego, [w:] Polska w latach 1918–1939. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, oprac. K. Kawalec, L. Smołka, W. Suleja, red. W. Wrzesiński, Warszawa 1986, s. 128–133.

Waldemar Michowicz Problemy mniejszości narodowych

Ryzykując pewne uproszczenie zagadnienia, można stwierdzić, że rezultatem starcia się dwóch zasadniczych koncepcji – endeckiej i piłsudczykowskiej – był brak konsekwentnej linii w państwowej polityce mniejszościowej w pierwszych latach niepodległości. Do 1926 roku obie te koncepcje znajdowały odbicie, nieraz na przemian, w praktycznej działalności rządów. Jak się zdaje, najbardziej przemyślany program rządowy dotyczący polityki wobec mniejszości narodowych w latach dwudziestych – a według Henryka Zielińskiego w ogóle w okresie międzywojennym – wypracował gabinet Władysława Grabskiego w 1924 roku. Zakładał on asymilację państwową mniejszości kosztem pewnych ustępstw, głównie na polu szkolnictwa i praw językowych, między innymi za cenę uregulowania kwestii agrarnej zgodnie z potrzebami ludności ukraińskiej i białoruskiej (parcelacja wielkiej własności za wykupem) oraz powstrzymania przekazywania cerkwi prawosławnych katolikom. Jednakże większość tych projektów Władysława Grabskiego, jak również próba tak zwanej ugody polsko‑żydowskiej, zakończyła się fiaskiem.

Po zamachu majowym Piłsudskiego obóz sanacyjny nie przedstawił kompleksowego programu w sprawie rozwiązania kwestii mniejszościowej. Podjęte przez pierwszego po przewrocie ministra spraw wewnętrznych Kazimierza Młodzianowskiego próby pozyskania mniejszości za pomocą obietnic stworzenia „uniwersytetu ruskiego”, przeprowadzenia wyborów samorządowych i zniesienia corocznych tak zwanych plebiscytów szkolnych oraz gesty ze strony resortowego ministra w kwestiach kultury i oświaty, odcinanie się od tendencji antysemickich i popieranie idei stworzenia państwa żydowskiego w Palestynie – wszystko to nie zmieniło sytuacji. Polityka mniejszościowa Piłsudskiego bardziej kojarzyła się w opinii publicznej z rozwijanym osadnictwem wojskowym na kresach wschodnich i pacyfikacją Małopolski wschodniej w 1930 roku niż z tendencjami liberalnymi.

W warunkach systemu autorytarnego, po maju 1926 roku kolejne rządy starały się realizować zasadę państwowej asymilacji mniejszości narodowych, rozumianej jako działalność na rzecz nieskrępowanego rozwoju kultury narodowej mniejszości i kształtowania u nich postaw lojalistycznych, jeśli już nie krzewienia poczucia odpowiedzialności za losy wspólnego państwa.

c5 Źródło: Waldemar Michowicz, Problemy mniejszości narodowych, [w:] Polska odrodzona 1918–1939. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. J. Tomicki, Warszawa 1982, s. 328–329.