Adam Mickiewicz Przedmowa

Polska od pół wieku przedstawia widok z jednej strony tak ciągłego, niezmordowanego i niezbłaganego okrucieństwa tyranów, z drugiej tak nieograniczonego poświęcenia się ludu i tak uporczywej wytrwałości, jakich nie było przykładu od czasu prześladowania chrześcijaństwa. [...] Około roku 1822 polityka Imperatora Aleksandra, przeciwna wszelkiej wolności, zaczęła się wyjaśniać. [...] podniesiono na cały ród polski prześladowanie powszechne, które coraz stawało się gwałtowniejsze i krwawsze. Wystąpił na scenę pamiętny w naszych dziejach senator Nowosilcow. On pierwszy instynktową i zwierzęcą nienawiść rządu rosyjskiego ku Polakom wyrozumował jak zbawienną i polityczną, wziął ją za podstawę swoich działań, a za cel położył zniszczenie polskiej narodowości. [...] Były wówczas między młodzieżą uniwersytetu różne towarzystwa literackie, mające na celu utrzymanie języka i narodowości polskiej, Kongresem Wiedeńskim i przywilejami Imperatora zostawionej Polakom. [...] Nowosilcow, chociaż w rok po rozwiązaniu się towarzystw przybył do Wilna, udał przed Imperatorem, że je znalazł działające; ich literackie zatrudnienia wystawił jako wyraźny bunt przeciwko rządowi, uwięził kilkaset młodzieży i ustanowił pod swoim wpływem trybunały wojenne na sądzenie studentów. [...] Obok zamknienia szkół, skazano kilkudziesięciu studentów do min sybirskich, do taczek, do garnizonów azjatyckich. W liczbie ich byli małoletni, należący do znakomitych rodzin litewskich. Dwudziestu kilku, już nauczycieli, już uczniów uniwersytetu, wysłano na wieczne wygnanie w głąb Rosji jako podejrzanych o polską narodowość. Z tylu wygnańców jednemu tylko dotąd udało się wydobyć się z Rosji.

1 Źródło: Adam Mickiewicz, Przedmowa, [w:] Dziady, oprac. Stanisław Pigoń, Warszawa 1974, s. 123–125.

Adam Mickiewicz Dziady część III

ŻEGOTA
Od dawna słyszałem
O jakimś w Wilnie śledztwie; dom mój blisko drogi.
Widać było kibitki latające czwałem
I co noc nas przerażał poczty dźwięk złowrogi. [...]
Nie należałem do żadnego spisku. 
Sądzę, że rząd to śledztwo wynalazł dla zysku.  
Że się więźniowie nasi porządni opłacą
i wrócą do domu. [...]
Jużci przecież bez winy w Sybir nas nie wyślą;
A jakąż winę naszą znajdą lub wymyślą?
Milczycie, – wytłumaczcież, co się tutaj dzieje,
O co nas oskarżono, jaki powód sprawy?

TOMASZ
Powód – że Nowosilcow przybył tu z Warszawy.
Znasz zapewne charakter pana Senatora.
Wiesz, że już był w niełasce u imperatora,
Że zysk dawniejszych łupiestw przepił i roztrwonił,
Stracił u kupców kredyt i ostatkiem gonił.
Bo pomimo największych starań i zabiegów
Nie może w Polsce spisku żadnego wyśledzić;
Więc postanowił świeży kraj, Litwę, nawiedzić,
I tu przeniósł się z całym głównym sztabem szpiegów.
Żeby zaś mógł bezkarnie po Litwie plądrować
I na nowo się w łaskę samodzierżcy wkręcić,
Musi z towarzystw naszych wielką rzecz wysnować
I nowych wiele ofiar carowi poświęcić.

ŻEGOTA 
Lecz my się uniewinnim –

TOMASZ
Bronić się daremnie – 
I śledztwo, i sąd cały toczy się tajemnie; 
Nikomu nie powiedzą, za co oskarżony,
Ten, co nas skarży, naszej ma słuchać obrony;
On gwałtem chce nas karać – nie unikniem kary.
Został nam jeszcze środek smutny – lecz jedyny:
Kilku z nas poświęcimy wrogom na ofiary,
I ci na siebie muszą przyjąć wszystkich winy.
Ja stałem na waszego towarzystwa czele,
Mam obowiązek cierpieć za was, przyjaciele;
Dodajcie mi wybranych jeszcze kilku braci,
Z takich, co są sieroty, starsi, nieżonaci,
Których zguba niewiele serc w Litwie zakrwawi,
A młodszych, potrzebniejszych z rąk wroga wybawi.

2 Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady część III, [w:] Dziady, oprac. Stanisław Pigoń, Warszawa 1974, s. 138–139.

Joachim Lelewel Nowosilcow w Wilnie w roku szkolnym 1823/24

Nie ukazy, nie prawa [...] [komisją śledczą] kierowały, tylko wola i rozkaz Nowosilcowa. Wszystko w niej było tajemne, a gdy przyzwani do odpowiedzi na pokrzywienie zeznań swoich i na wymus narzekali, cóż sądzić można o badaniach uwięzionych, którzy przez wiele miesięcy świata nie widzieli! Twardo szło śledztwo, nie tyle uporem zeznających, co nieufnością i wymusem, aby na siebie winy kreślili i fałszywe zeznania podpisywali [...]. Wkrótce obok tej komisji otworzył się i sąd wojenny, a pomimo prawa [...], że proces powinien być jawny, całe tego sądu działanie aż do wyroków, było głuchą tajemnicą.

3 Źródło: Joachim Lelewel, Nowosilcow w Wilnie w roku szkolnym 1823/24, Warszawa 1831, s. 16–17.

Adam Mickiewicz Dziady część III

KILKU Z WIĘŹNIÓW 
No, Janie! Nowiny?

JAN SOBOLEWSKI
ponuro

Niedobre – dziś – na Sybir – kibitek dwadzieście
Wywieźli. […] 
Studentów ze Żmudzi. [...]
Wszystkich, – do jednego.
Sam widziałem. […] 
Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci. 
Z golonymi głowami; – na nogach okuci.
Biedne chłopcy! – najmłodszy, dziesięć lat, nieboże, 
Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może;
I pokazywał nogę skrwawioną i nagą. […]
Wywiedli Janczewskiego; – poznałem, oszpetniał,
Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał. […]
On postrzegł, że lud płacze patrząc na łańcuchy,
Wstrząsł nogą łańcuch, na znak, że mu niezbyt ciężył. –
A wtem zacięto konia, – kibitka runęła –
On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył,
I trzykroć krzyknął: „Jeszcze Polska nie zginęła”. –
Wpadli w tłum; – ale długo ta ręka ku niebu,
Kapelusz czarny jako chorągiew pogrzebu,
Głowa, z której włos przemoc odarła bezwstydna,
Głowa niezawstydzona, dumna, z dala widna,
Co wszystkim swą niewinność i hańbę obwieszcza […]
Ta ręka i ta głowa zostały mi w oku,
I zostaną w mej myśli, – i w drodze żywota
Jak kompas pokażą mi, powiodą, gdzie cnota: 
Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie,
Zapomnij o mnie. –  […]
Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim
Kibitki; – ich wsadzano jednego po drugim.
Rzuciłem wzrok po ludu ściśnionego kupie, 
Po wojsku, – wszystkie twarze pobladły jak trupie;
A w takim tłumie taka była cichość głucha,
Żem słyszał każdy krok ich, każdy dźwięk łańcucha. 
Dziwna rzecz! Wszyscy czuli jak nieludzka kara:
lud, wojsko czuje – milczy – tak się boją cara.
Wywiedli ostatniego; – zdało się, że się wzbraniał,
Lecz on biedny iść nie mógł, co chwila się słaniał,
Z wolna schodził ze schodów i ledwie na drugi
Szczebel stąpił, stoczył się jak długi; 
To Wasilewski, [...] 
Niesiony, jak słup sterczał i jak z krzyża zdjęte 
Ręce miał nad barkami żołnierza rozpięte; 
Oczy straszne, zbielałe, szeroko rozwarte; – [...]
Kibitka w tłum wjechała; – nim bicz tłumy przegnał,
Stanęli przed kościołem; i właśnie w tej chwili
Słyszałem dzwonek, kiedy trupa przewozili.
Spojrzałem w kościół pusty i rękę kapłańską
Widziałem, podnoszącą ciało i krew Pańską,
I rzekłem: Panie! Ty, co sądami Piłata
Przelałeś krew niewinną dla zbawienia świata,
Przyjm tę spod sądów cara ofiarę dziecinną,
Nie tak świętą ni wielką, lecz równie niewinną.

4 Źródło: Adam Mickiewicz, Dziady część III, [w:] Dziady, oprac. Stanisław Pigoń, Warszawa 1974, s. 145–149.

Zofia Trojanowiczowa Sybir romantyków

Doświadczenie Sybiru miało charakter przeżycia zbiorowego ogarniającego także tych, którym było dane uniknąć zesłania. Było odbierane jako doświadczenie całego narodu. Potężnym bodźcem intensyfikującym myślenie o Sybirze, wyobrażenia o nim, były masowe, budzące grozę deportacje polistopadowe. [...] W tej oddalonej od kraju przestrzeni zesłania Polacy jawili się jako „narodowej sprawy męczennicy”, ofiary despotyzmu carskiego i carskiej nienawiści do Polaków. O swoistości romantycznego mitu Sybiru decydował jego martyrologiczny charakter. Zapewne, od końca XVIII wieku cała polska historia miała charakter martyrologiczny, Sybir jednak przedstawiał się jako miejsce szczególnego skupienia męczeństwa, miejsce jego kulminacji.  [...] O kształcie zbiorowego przeżycia zadecydowali w szczególny sposób wielcy poeci romantyczni, ich niezwyczajna siła w wyrażaniu i inspirowaniu zbiorowego przeżycia Sybiru jako sprawy całego narodu. [...] Mityczna wizja Sybiru od początku budziła grozę, płacz, litość, uniesienie religijne, uczucia skrajnie napięte. Silna emocjonalizacja zapewniała przeżyciu trwałość, tym większą, że współudział w cierpieniu był równocześnie współudziałem w zwycięstwie. To nic, że było to zwycięstwo wyłącznie duchowe, gdy nie było innych, zwycięstwa ducha liczyły się w dwójnasób.

5 Źródło: Zofia Trojanowiczowa, Sybir romantyków, Poznań 1993, s. 82–147.

Jacek Lyszczyna Semiotyczne przesłanie Dziadów

Adam Mickiewicz [...] w powstańczych walkach nie brał udziału, a relacje o jego próbach przedostania się na teren Królestwa Polskiego, zwłaszcza nieudana przeprawa w lipcu 1831 roku z Wielkopolski przez Prosnę, brzmią niezbyt poważnie, by nie rzec wprost: operetkowo. Przytoczmy słowa napisanego w czerwcu 1831 roku wiersza Maurycego Gosławskiego Do Adama Mickiewicza bawiącego w Rzymie podczas wojny narodowej. [...]

[…] Wieszczu czczony! coś umiał ognistymi słowy
Do serc braci twoich strzelać, 
Coś umiał własne ognie w bratnie piersi przelać, 
Wieszczu! świat twojej myśli, jak łysk piorunowy, 
Zajaśniał ci przed oczyma. 
Czemuż na nim ciebie nie ma? [...]
Dowiedź i pieśnią, i czynem, 
Żeś tej wielkiej ziemi synem!

[...] Najważniejsza rola w odzyskiwaniu tej pozycji narodowego wieszcza przypadła [...] Dziadom części III. Już w dedykacji pojawiają się autentyczne nazwiska kolegów Mickiewicza, którzy w wyniku wileńskiego procesu filomatów zostali zesłani i następnie zmarli daleko od ojczyzny. [...] Od początku autor dramatu sugeruje zatem czytelnikowi, że opowiada o wydarzeniach prawdziwych i swych współtowarzyszach. Podobnie będzie w scenie 1 aktu I dramatu, gdzie również współwięźniowie występują pod swymi własnymi nazwiskami, a cała scena więzienna nawiązuje do autentycznych przeżyć — co oczywiście bynajmniej nie oznacza, że je przedstawia czy odtwarza — samego Mickiewicza. Można więc zapytać, czy ten jawny, wręcz manifestacyjny biografizm wpisany w ten utwór wynikał po prostu z romantycznych obyczajów literackich [...]? Wydaje się, że chodziło o skierowane do czytelnika przesłanie, mówiące, iż co prawda wieszcz w narodowym powstaniu udziału nie wziął, ale przecież już kilka lat wcześniej, gdy nikomu z rodaków nie śniło się nawet o konspiracji i walce o wolność, sam Mickiewicz wraz z gronem przyjaciół cierpiał za ojczyznę, był więziony, sądzony i zesłany. Można więc powiedzieć, że Dziadów część III była swoistą legitymacją patriotyzmu i etycznej postawy poety, jak się okazało, bardzo skuteczną, gdyż nie tylko tego nie kwestionowano, ale Mickiewicz w naturalny sposób przyjął postawę wieszcza i duchowego przywódcy narodu.

6 Źródło: Jacek Lyszczyna, Semiotyczne przesłanie Dziadów, [w:] Romantyczne lektury, Katowice 2015, s. 86–89.