Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata

Chory wziął kieliszek i wypił to, co w nim było, ale ręka mu zadrżała, kieliszek wypadł z niej i stłukł się u jego stóp.
– To na szczęście, na szczęście – szepnął do Małgorzaty Korowiow. – proszę popatrzeć, przychodzi do siebie.
Rzeczywiście, spojrzenie chorego było już mniej dzikie, spokojniejsze.
– Ale to ty, Margot? – zapytał księżycowy gość.
– To ja, możesz być tego pewien – odpowiedziała Małgorzata.
– Jeszcze! – polecił Woland.
Kiedy mistrz osuszył drugi kieliszek, jego oczy ożywiły się, oprzytomniały.
– Teraz to co innego – mrużąc oczy, powiedział Woland – teraz możemy porozmawiać. Kim pan jest?
– Teraz jestem nikim – odparł mistrz i uśmiech wykrzywił mu usta.
– Skąd pan przybywa?
– Z domu udręki. Jestem chory umysłowo – odpowiedział przybysz.
Małgorzata nie mogła znieść tych słów, zapłakała znowu. Potem otarła oczy i powiedziała:
– Straszne słowa! Straszne! On jest mistrzem, messer, musisz o tym wiedzieć! Uzdrów go, on jest tego wart!
– Czy pan wie, z kim pan teraz rozmawia? – zapytał przybysza Woland. – U kogo się pana znajduje?
– Wiem – odpowiedział mistrz. – W domu wariatów moim sąsiadem był ten chłopiec, Iwan Bezdomny. Opowiedział mi o panu.
– Oczywiście, oczywiście – powiedział Woland. – miałem przyjemność zetknąć się z tym młodym człowiekiem na Patriarszych Prudach. O mało co mnie samego nie doprowadził do obłędu, dowodząc mi, że nie istnieję. Ale pan wierzy,
że to rzeczywiście jestem ja?
– Cóż robić, muszę wierzyć – powiedział przybysz – ale oczywiście byłbym znacznie spokojniejszy, gdybym mógł uważać pana za wytwór halucynacji! – Tu spostrzegł się i dodał: – O, przepraszam!...
– No cóż, skoro sprawi to, że będzie pan spokojniejszy,
to proszę tak uważać – uprzejmie odparł Woland.
– Nie, nie! – mówiła przestraszona Małgorzata i potrząsała mistrza za ramię. – Opamiętaj się, stanąłeś naprawdę przed nim!

3 Źródło: Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, Warszawa 2001, s. 394–395.

Aniela Słupecka Jeszcze o podtekstach filozoficznych „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa

Ten ostatni [Woland, przyp. red.], będąc wysłannikiem piekieł, powinien robić to, co tradycyjnie do niego należy: psuć, niszczyć, wodzić na pokuszenie i jednocześnie wymierzać karę za popełnione grzechy. Taka postawa byłaby zgodna z powszechnymi wyobrażeniami, według których diabeł z jednej strony gubi duszę ludzką, z drugiej zaś – skazuje ją
na cierpienia. Bułhakowowski Woland nie jest typowym diabłem. Realizuje w powieści tylko jedną z funkcji tradycyjnie przypisywanych mocom piekielnym. Nie niszczy, nie psuje, nie wodzi na pokuszenie. Wymierza natomiast karę za przestępstwa popełnione bez jego udziału. Co więcej, powieściowi wysłannicy piekieł – Woland, Behemot, Fagot‑Korowiow, Asasello – używają swej siły wyłącznie
do czystych celów: przywracają porządek w różnych dziedzinach życia, tropią aferzystów, donosicieli, kłamców itp. Dlatego też Woland i jego świta wydają się być raczej sługami sprawiedliwości, niż piekieł. Nie ma w powieści scen świadczących o tym, że szajka Wolanda przybyła do Moskwy
po to, by zabawić się kosztem niewinnych ludzi. Woland
nie przypomina Szatana znęcającego się nad porządnymi ludźmi. Wprost przeciwnie, niemal wszystkie jego działania, przyjmowane przez nas jako logiczne następstwa zamanifestowanych wcześniej postaw, zaspokajają naturalne poczucie sprawiedliwości. Wydaje się, że powieściowy Książe Ciemności nie spełnia podstawowych warunków, by mógł być uznany za uosobienie idei Zła. Zło bowiem nie jest celem,
do którego zmierza Woland, jest natomiast środkiem, narzędziem w walce z ludzkimi przywarami i niesprawiedliwością. Bułhakowowski „diabeł” jest zdolny nawet do dokonywania aktów miłosierdzia. Nie może więc być „częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro”. Bo przecież nie zło pragnie czynić. Wprost przeciwnie, wydaje się, że bezustannie zmierza ku dobru. Nie tylko wówczas, gdy pomaga Małgorzacie odzyskać Mistrza, lub gdy uwalnia Friedę od strasznej kary, ale również wtedy, gdy wraz z „szajką” swoich pomocników demaskuje łapówkarzy, biurokratów, złodziei i nierobów. Popełnia więc, według określenia Tatarkiewicza, czyny stwarzające dobro, posiadające cechy czynów słusznych obiektywnie, a zatem – sprawiedliwe. Co więcej, naczelną zasadą działania Wolanda i jego towarzyszy są pewne stałe kryteria etyczne dające się sprowadzić
do stwierdzenia: uznana wina wymaga bezwzględnie osądzenia i ukarania.

4 Źródło: Aniela Słupecka, Jeszcze o podtekstach filozoficznych „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa, „Zeszyty Naukowe Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne”, nr 13/1983, s. 66–67.