Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu

Alfabet łaciński jako jeden z alfabetów italskich został przejęty za pośrednictwem Etrusków od Greków zamieszkujących w Kume w Kampanii w VII w. przed Chr. i przystosowany do języka łacińskiego. […]

Pismo łacińskie powstało około VI w. przed Chr. na podstawie alfabetu, który scharakteryzowaliśmy powyżej. Podobnie jak w piśmie greckim, stosowano w nim zapis od tekstu od strony prawej do lewej, zmieniając kierunek naprzemiennie w kolejno następujących linijkach. […]

Pierwsze biblioteki rzymskie pochodziły z rabunku i zostały przywiezione do Rzymu jako łupy wojenne; były to wyłącznie książki greckie. Obszerne księgozbiory prywatne w I w. przed Chr. posiadali: wielki mówca i pisarz Cyceron, jego brat Kwintus, przyjaciel i wydawca dzieł Cycerona, Pomponiusz Attykus, oraz znakomity uczony i pisarz Marek Terencjusz Warron. Z czasem prywatne biblioteki stały się nieodłączną częścią wszystkich bogatych domów rzymskich. Pierwszą publiczną bibliotekę w Rzymie założył w 39 r. przed Chr. znakomity wódz i konsul, Azyniusz Polion. Cesarz August ufundował bibliotekę publiczną przy świątyni Apollona na Palatynie i drugą w Portyku Oktawii na Polu Marsowym.

1 Źródło: [w:] Stanisław Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2007, s. 193–194.

Lucjusz Anneusz Seneka De vita beata (O życiu szczęśliwym)

A zatem życie szczęśliwe jest to życie zgodne z naturą człowieka i tylko pod tym warunkiem może je ktoś osiągnąć, że dusza jest przede wszystkim zdrowa i trwa w posiadaniu tego zdrowia, z kolei tryskająca energią i siłą, dalej, urzekająco hartowana w cierpieniu, przystosowana do wymagań czasu, troskliwa o ciało i sprawy z ciałem związane, ale bez niepokoju, jako też zabiegliwa o inne rzeczy, które są w życiu pomocne, ale bez bałwochwalczego podziwu dla którejkolwiek, wreszcie gotowa korzystać z dobrodziejstw losu, ale bez zaprzedania im się w niewolę. Rozumiesz chyba, jeśli ci nawet tej myśli nie poddam, że po oddaleniu od siebie wszystkiego co albo kusi ponętą, albo odstrasza grozą, zapanuje trwały pokój i wolność.

2 Źródło: Lucjusz Anneusz Seneka, De vita beata (O życiu szczęśliwym), [w:] Historia kultury. Wybór tekstów źródłowych. Starożytność, t. 1, oprac. M. Demska-Trębaczowa, Gdańsk 1979, s. 275.

Plotyn z Lykopolis Szósty Ennead [w:] Historia filozofii. Wybór tekstów źródłowych

Załóżmy zatem w obecnej chwili istnienie idei, zostało to bowiem udowodnione gdzie indziej – i niech nasz wywód idzie naprzód!

Jeżeli więc jest wiele idei, to musi być w nich coś wspólnego, oczywiście zaś także coś swoistego, to, czym się różni jedna od drugiej. Otóż tą swoistością oraz cechą różniczkującą jest kształt indywidualnie właściwy. Jeżeli dalej jest kształt, to jest i kształtowane tworzywo, na którym występuje ta różnica. Więc jest także materia, która przyjmuje kształt i zawsze stanowi podłoże.

Jeżeli następnie jest „tam” świat umysłowy, a nasz świat jest jego naśladownictwem i jest złożony właśnie z materii, to i „tam” musi być materia. Albo jak go nazwiesz światem ładu – nie ujrzawszy idei? I jak ujrzysz ideę, nie objąwszy równocześnie tego, na czym objawia się idea? Bezcząstkowy jest on z pewnością, a jednak daje się w jakiś sposób cząstkować. I jeśli części zostaną oderwane od siebie, to cięcie i rozdarcie są doznaniem materii, albowiem właśnie ona zostaje przecięta. Jeżeli zaś nie daje się cząstkować, choć jest wielością, będącą w jednym, jest w jednym jako w materii i jest wielością jego kształtów. Bo wystaw sobie tylko w umyśle owo jedno zróżniczkowanie i wielokształtne! Czyż nie jest ono samo bezkształtne przed zróżniczkowaniem? Zaprawdę, jeżeli odejmiesz umysłom zróżniczkowanie i kształty, i stosunki, i treści umysłowe, to to, co je wyprzedza, jest bezkształtne i nieokreślone, i nie jest żadną z tych rzeczy, które są na nim i w nim.

5 Źródło: Plotyn z Lykopolis, [w:] Jan Klimiński, Bożena Sztumska, Szósty Ennead [w:] Historia filozofii. Wybór tekstów źródłowych, Bydgoszcz 1990, s. 39–40.

Kwintylian Kształcenie mówcy

1) Co z dwojga jest korzystniejsze: czy trzymać chłopca w wieku szkolnym w domu, w obrębie prywatnych ścian, czy też oddać go na naukę zbiorową do szkoły i powierzyć niejako publicznym nauczycielom.

2) To drugie właśnie było po myśli, jak widzę, zarówno ludzi, którzy ustanawiali prawa najsławniejszych społeczeństw, jak i po myśli bardzo wybitnych pisarzy. Ale nie trzeba zapominać, że są jeszcze tacy, którzy nie uznają tego prawie powszechnie przyjętego zwyczaju, a to z powodu pewnych osobistych na tę sprawę zapatrywań. Ludzie ci powodują się tutaj – o ile mi wiadomo – dwoma zasadniczymi względami: najpierw więc przekonaniem, że racjonalniej dbają o dobre wychowanie swych dzieci, jeżeli nie puszczają ich do zbiorowego współżycia z chłopcami w tym wieku, który jest najbardziej skłonny do wykroczeń, bo stąd – oby to było nieprawdą! – mają powstawać przyczyny niemoralnych postępków; po wtóre zaś tym, że ich zdaniem nauczyciel, ktokolwiek by nim był, więcej czasu może poświęcić uczniowi, gdy ma tylko jednego, niż gdy ten sam czas ma dzielić między wielu naraz.

4) W szkole więc – zdaniem tych ludzi – psują się obyczaje. To prawda, że czasem się rzeczywiście psują, ale tak samo psują się w domu. I wiele jest na to przykładów. Podobnie zresztą, jak znowu i tu, i tam niewątpliwie wiele jest przykładów zachowania dobrej sławy i nieskazitelnych obyczajów. W całym tym zagadnieniu różnice wynikają z wrodzonych skłonności jednostek i ze sposobu ich wychowania. Jeżeli zaniedbamy chłopca z usposobieniem skłonnym do tego, co gorsze i nie będziemy wyrabiać i strzec w nim wstydliwości w młodym wieku, to równie dużo okazji do złego postępowania nastręczy mu wychowanie indywidualne. Bo i tam może się zdarzyć, że jego nauczyciel domowy będzie niemoralny, a poza tym równie niebezpieczne jest przebywanie wśród zepsutych niewolników, jak wśród mało skromnych dzieci wolno urodzonych.

5) Natomiast jeżeli skłonności dziecka są dobre, jeżeli rodzice nie są zaślepieni, mało czujni i opieszali, to przecież można sobie wybrać i szkołę, prowadzoną przez co najzacniejszego nauczyciela, o co też w pierwszym rzędzie starają się ludzie rozsądni, i sposób wychowania jak najbardziej poważny. Poza tym jeszcze do boku syna można dodać życzliwego nam jakiegoś statecznego człowieka lub uczciwego wyzwoleńca, którego stała obecność przy nim wpłynie na poprawę nawet tych, co do których mieliśmy obawy.

6) Łatwo więc można zaradzić temu zmartwieniu. Obyśmy jednak sami nie przyczynili się do zepsucia obyczajów naszych dzieci! Bo już w dzieciństwie rozpuszczamy je pieszczotami, a zbyt łagodne owe wychowanie, które nazywamy pobłażliwością, osłabia w nich wszelką tężyznę umysłu i ciała. Czegoż w wieku dorosłym nie zechce się temu, kto w purpurach raczkował? Jeszcze pierwszych słów nie wymawia dobrze, a już poznaje, że to purpura z kokkusa, już chce purpurę z konchylii.

7) Pierwej też podniebienie dzieci wyrabiamy niż mowę. W lektykach nam dorastają. Jeżeli kiedy dotkną ziemi, opierają się na podtrzymujących je z obu stron rękach. Cieszymy się, kiedy powiedzą coś swawolnego. Słowa, na które nie powinno się pozwalać nawet aleksandryjskim dowcipnisiom, ulubieńcom swych panów, przyjmujemy od nich z uśmiechem i pocałunkami.

6 Źródło: Kwintylian, Kształcenie mówcy, [w:] Historia kultury. Wybór tekstów źródłowych, I. Starożytność, Gdańsk 1979, s. 277–279.

Pliniusz Starszy Historia naturalna (II, 64–65)

W sprawie kształtu Ziemi panuje powszechna zgoda. Mówimy o kręgu ziemskim i godzimy się na to, że kula ziemska ma dwa bieguny. Przy tak wielkiej wysokości gór i tak wielkiej równości pól nie można mówić o doskonałej kulistości, ale jeśli połączy się końce linii obwodowych, otrzyma się kształt doskonałego koła. To też dyktuje nam samo prawo natury, tylko nie na tej podstawie, jaką przytoczyliśmy mówiąc o niebie. Przecież niebo ma kształt wydrążonego sklepienia, które opiera się na Ziemi jak na swojej osi. Ziemia zaś jako ciało stałe i pełne podnosi się, jak gdyby nabrzmiewała, i rozszerza się na zewnątrz. Świat dąży ku środkowi, a Ziemia przeciwnie oddala się od środka, podczas gdy ciągły obrót świata około niej nadaje olbrzymiej tej masie kształt kuli.

65. Ścierają się między sobą zdania uczonych i niewykształconego ogółu, czy wszędzie naokoło żyją ludzie, czy stoją na nogach zwróconych w przeciwnych kierunkach i czy wszystkim jednakowo przedstawia się nieboskłon, a wreszcie czy wszyscy jednakowo chodzą po powierzchni Ziemi.

7 Źródło: Pliniusz Starszy, Historia naturalna (II, 64–65), [w:] Jan Iluk, Anna Paner, Na tabliczce, papirusie i pergaminie. Źródła historyczne. Starożytność, średniowiecze, Koszalin 1977, s. 104–105.

Aulus Gelliusz Noce attyckie (X 23)

Autorzy, którzy pisali na temat trybu życia i ubiorów narodu rzymskiego, twierdzą, że kobiety w Rzymie i w Lacjum nie piły mocnego wina (które dawniej nazywano temetum), i był zwyczaj, że dla sprawdzenia całowały krewnych, ażeby o ile by piły, zdradził je zapach wina.

Piszą natomiast, że kobiety piły słabe wino (lora), wyrabiane z rodzynek (passum) i zaprawiane żywicą (murina) – w ogóle gatunki o słodkim smaku. I ta wiadomość powtarza się w książkach, o których wspomniałem. Lecz Marek Katon pisze, że kobiety pijące nie tylko miały złą opinię, lecz nawet, o ile piły wino mocne, sędzia wymierzał im karę nie mniejszą od kary, jakiej podlegały, gdy dopuściły się występku cudzołóstwa.

Słowa Marka Katona przytoczyłem z jego mowy zatytułowanej „O posagu”, w której także mówi o tym, że mąż miał prawo zabić żonę przychwyconą na cudzołóstwie. „Kiedy mąż – pisze Katon – przeprowadza rozwód, sędzia występuje wobec kobiety jako cenzor i jeżeli kobieta dopuściła się, występku haniebnego, może wydać wyrok, jaki uważa za właściwy. Kiedy pije wino, wymierza się jej odpowiednią karę, jeżeli dopuszcza się występku z obcym mężczyzną, zostaje sądownie skazana”. O prawie zabicia żony tak pisze: „Jeżeli przychwycisz swą żonę na cudzołóstwie, możesz ją bezkarnie zabić bez wyroku sądowego. Ona, jeżeli ty byłbyś uwodzony lub dopuściłbyś się zdrady małżeńskiej, niech się nie waży tknąć palcem, i nie ma prawa”.

4 Źródło: Aulus Gelliusz, Noce attyckie (X 23), [w:] Lidia Winniczuk, Kobiety świata antycznego, Warszawa 1973.