Description of England (1577–1587)

O marynarce angielskiej […]. Z całą pewnością nie ma monarchy w Europie, który by miał piękniejszego rodzaju okręty niż obecnie Jej Królewska Mość Królowa Anglii, a są one zazwyczaj tak potężnej siły, że dwa z nich, wybrane i zaopatrzone jak należy, w potyczce z trzema lub czterema z innych krajów, nie zakończą jej inaczej jak niszcząc te okręty lub zmuszając do ucieczki, jeśli już nie mogą przywieść ich w niewoli do domu. […] Jej Królewska Mość [Elżbieta I] wybudowała i wyposażyła do tej pory (a jest to dwudziesty czwarty rok jej panowania) dwadzieścia cztery lub pięć wielkich okrętów, które cumują przeważnie przy Gillingham Road [w oryginale: Rode] nieopodal trzech galer […]. Jej Łaskawość buduje każdego roku jeden czy drugi okręt dla lepszej obrony granic przed nieprzyjaciółmi. Co do mego opisu to nie mam pewności, czy te wszystkie rzeczy, które powiedziałem, wystarczą, jednak mniemam, iż jeszcze to należałoby dodać, że jeśli zdarzy się, iż oni wszyscy podejmą służbę jednocześnie (przed czym broń Panie Boże), to powinna ona mieć siłę na morzu dziewięć lub dziesięć tysięcy ludzi, czyli zaiste pokaźną liczbę […]. Jest rzeczą nadzwyczajną, jak Jej Łaskawość jest flotą zachwycona: a nie bez przyczyny (powiadam), gdyż dzięki niej pokój panuje na wybrzeżach, a różni wrogowie, którzy inaczej by nas najechali, odparci. […]

A co do podróży naszych statków, to trzeba wiedzieć, że dobrze zbudowana jednostka przebędzie czy przeżegluje (zazwyczaj) trzysta leg [lega – miara długości równa 3 milom morskim] albo dziewięćset mil w przeciągu tygodnia, a zdarzyć się może, że co poniektóre przebędą 2200 leg w przeciągu sześciu i pół tygodnia. […] To także wiem z relacji niektórych podróżnych, że jeśli zdarzy się, że jakiś nasz statek popłynie do Hispanioli lub Nowej Hiszpanii, w przeszłości zwanej Quinquezia albo Haiti, leżącej pomiędzy północnym równoleżnikiem a równikiem, to po postoju na Wyspach Kanaryjskich (które są o osiem dni żeglugi, lub dwieście pięćdziesiąt leg od S. Lucas de Barameda w Hiszpanii) będzie tam w trzydzieści lub czterdzieści dni, a w domu – z powrotem w Cornewall – w następnych ośmiu tygodniach, co zaiste jest rzeczą chwalebną, prócz tego, że podróż bezpieczna i spokojna.

William Źródło: Description of England (1577–1587), [w:] William Harrison, Historia powszechna XVI wieku. Teksty źródłowe, oprac. Z. Boras, M. Serwański, Poznań 1978, s. 152–153.

Kronika angielska

Pierwsza armia miała stanowić siły obozu, który miał stacjonować w Tilbury w hrabstwie Essex, by tam spotkać wroga, gdyby próbował wylądować w jakimkolwiek miejscu tego okręgu, w którym hrabia Leicester, ochmistrz dworu Jej Królewskiej Mości [Lord Steward of Her Majesty’s household] był głównodowodzącym [Lieutenant General]; dowodził on również wojskiem zwerbowanym do walki z obcą inwazją. Druga armia miała być użyta do ochrony osoby Jej Wysokości, a ciężar odpowiedzialności za nią ponosił czcigodny lord Hunsdon, marszałek dworu Jej Królewskiej Mości. W obozie w Tilbury, w którego skład wchodziła zarówno jazda jak i piechota ściągnięta ze wszystkich hrabstw, było 253 lansjerów, 769 lekkiej kawalerii, 22 000 piechurów. Armia dla ochrony osoby Jej Królewskiej Mości liczyła 481 lanc, 1431 lekkiej kawalerii, 34 500 piechoty. Marynarka, uzbrojona i skierowana na morze, składała się częściowo ze statków Jej Królewskiej Mości, a częściowo ze statków należących do Jej poddanych, dostarczonych ze swych macierzystych miast portowych. Główna i największa część tej marynarki podlegała lordowi Charlesowi Howardowi z Effingham, lordowi Admirałowi Anglii [Lord Admiral of England]; została ona skierowana na spotkanie floty hiszpańskiej. Resztę statków przekazano pod dowództwo lorda Henry Seymoura, Admirała Floty [Admiral of the Fleet], by strzegła kanału La Manche i Morza Irlandzkiego oraz aby uniemożliwiła wypłynięcie z Dunkierki statków i okrętów przygotowanych tam przez księcia Parmy.

Kronika Źródło: Kronika angielska, [w:] Historia powszechna XVI wieku. Teksty źródłowe, oprac. Z. Boras, M. Serwański, Poznań 1978, s. 147–148.

Klęska Wielkiej Armady w 1588 r.

[Dnia 29 lipca] admirał angielski lord Howard powiadomiony, że flota hiszpańska wpłynęła na morze brytyjskie, które żeglarze nazywają Kanałem, flotę angielską nie bez trudności z portu na morze wyprowadził. Następnego dnia 30 lipca Anglicy dostrzegli flotę hiszpańską, wystrzelającą wieżycami na kształt zamków […] i w kształcie półksiężyca, wolno, chociaż pełnymi żaglami płynącą, i chętnie dopuścili, aby przepłynęła obok, by ją z tyłu przy pomyślnym wietrze ścigać. Nazajutrz admirał angielski, wysławszy naprzód lekki statek, wojnę nieprzyjacielowi wystrzałem wypowiedział i wkrótce z swojego okrętu okręt hiszpański, o którym mniemał, że jest okrętem dowódcy [lecz był to okręt Allonsa Leywy], licznymi pociskami zaczepił. Wkrótce Drake, Hawkins i Frobisher wystrzelili na tylne szyki. W tym czasie książę Medina rozproszoną tu i ówdzie flotę zebrał i rozciągnąwszy żagle płynął z większą szybkością. Nie mógł on nic innego uczynić, ponieważ i wiatr Anglikom sprzyjał i ich okręty z niezwykłą szybkością zwracały się w każdą stronę. Przez kilka dni trwały utarczki, w czasie których flota hiszpańska, zachowując ciągle stanowisko odporne, poniosła znaczne straty. Dnia 6 sierpnia wieczorem Hiszpanie zarzucili kotwicę w pobliżu Calais, a obok nich stanął na kotwicy admirał wraz ze swoimi na odległość strzału z większego działa. Hiszpanie stąd, jak i przedtem często, przez licznych gońców wzywali księcia Parmy, aby im 40 lżejszych okrętów przysłał, bez których nie mogli walczyć z Anglikami z powodu zbytniej wielkości i powolności hiszpańskich i wielkiej zwinności Anglików. Ów zaś nie przygotowany, nie mógł na ich wezwanie przybyć. Groziły również portom Dunkierki i Newportu [Nieuwpoort], skąd miał wypłynąć, okręty wojenne Holandii i Zelandii tak dobrze zaopatrzone w wielkie działa i pociski, iż nie mógł opuścić wybrzeży, nie narażając się świadomie na zgubę, czyhającą przed jego oczami. […]

Następnego dnia po zarzuceniu kotwicy przez Hiszpanów admirał puścił na flotę hiszpańską 8 gorszych okrętów [brandery], powleczonych smołą i ogniem greckim i napełnionych siarką i różnym materiałem zapalnym. Skoro Hiszpanie zobaczyli zbliżające się okręty i całe morze błyszczące od ognia, wydając żałosne okrzyki, podnieśli kotwicę i ogarnięci strasznym, panicznym przestrachem, bezładnie rzucili się do ucieczki. Tymczasem Drake i inni dowódcy uderzyli na zbliżającą się flotą hiszpańską w pobliże Gravelingen, książę Medina Sidonia, Leywa i inni wstrzymywali ataki, ile tylko mogli tak iż wiele ich okrętów zostało bardzo uszkodzonych i przedziurawionych. W końcu Hiszpanie, ustawicznie niepokojeni przez Anglików, nie mogąc doczekać się pomocy od księcia Parmy, zdecydowali się na odwrót w dniu 9 sierpnia.

Cynarski Źródło: Klęska Wielkiej Armady w 1588 r., [w:] Historia powszechna 1500–1648. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski, Kraków 1981, s. 152–153.

Kazimierz Dziewanowski Brzemię białego człowieka. Jak zbudowano Imperium Brytyjskie

Było to mianowicie nie tylko starcie dwóch sposobów pojmowania Boga i religii, dwóch sprzecznych interesów ekonomicznych, dwóch konkurujących ze sobą imperializmów. Była to także bitwa dwóch różnych organizacji życia społecznego, różnego pojmowania stosunku między władzą, a obywatelem, odmiennego widzenia roli jednostki i dwóch różnych mentalności. Można powiedzieć, że było to starcie feudalnej, średniowiecznej jeszcze Hiszpanii z nowoczesną, zwiastującą już epokę kapitalizmu, banków, handlu i przemysłu Anglią. A można też powiedzieć, że to była walka dumnych, wiernych zasadom rycerskiego honoru grandów hiszpańskich z kupczykami korzennymi, z lichwiarzami i rozbójnikami morskimi. Jakkolwiek byśmy to nazwali, jedno jest pewne: starły się orężnie dwa różne społeczeństwa, dwie niezgodne formacje umysłowe i psychologiczne.

Kazimierz Źródło: Kazimierz Dziewanowski, Brzemię białego człowieka. Jak zbudowano Imperium Brytyjskie, Warszawa 1996, s. 61.