Anatol Stern Europa

[...] My - żrący mięso
raz na miesiąc
my - oddychający siarką
jak powietrzem -
my
wlokący ulicami
rząd zapadłych brzuchów
z bezsilnemi pięściami
wypychającemi kieszenie
my -
przegramy
przegramy
przegramy
jak zwykle!
[...] Film wojny światowej
realizatorzy
operatorzy
oślepieni
napisy wszystkie wydarte
niepodobna zrozumieć
ryczącej gestykulacji
miljarda rąk
przeszarżowanej gry aktorskich oczu
film szaleństwa
nadziany robactwem cyfr
które nic nie tłumaczą
tryskający
nienawiścią
przerażeniem wirażów
które wszystkie
wszystkie są czerwone
Lecz któż
lecz któż walczy
o droższe od wszystkich Ślasków świata
od wszystkich niepodległości droższe -
wyzwolone serce człowieka?!

stern Źródło: Anatol Stern, Europa, „Reflektor” 1925, nr 3, s. 98–99.

José Ortega y Gasset Bunt mas

Być może mylę się, ale wydaje mi się, że obecnie pisarz, kiedy bierze do ręki pióro, by napisać coś na znany mu gruntownie temat, powinien pamiętać o tym, że przeciętny czytelnik, dotąd tym problemem nie zainteresowany, nie będzie czytał dla poszerzenia własnej wiedzy, lecz odwrotnie – po to, by wydać na autora wyrok skazujący, jeśli treść jego dzieła nie będzie zbieżna z banalną przeciętnością umysłu owego czytelnika. Jeśli składające się na masę jednostki uważają się za szczególnie uzdolnione, to mamy wówczas do czynienia tylko z błędem jednostkowym, nie z socjologicznym przewrotem. Dla chwili obecnej charakterystyczne jest to, że umysły przeciętne i banalne, wiedząc o swej przeciętności i banalności, mają czelność domagać się prawa do bycia przeciętnymi i banalnymi i do narzucania tych cech wszystkim innym. W Ameryce Północnej powiada się: być innym to być nieprzyzwoitym. Masa miażdży na swojej drodze wszystko to, co jest inne, indywidualne, szczególne i wybrane. Kto nie jest taki sam jak wszyscy, kto nie myśli tak samo jak wszyscy, naraża się na ryzyko eliminacji. Oczywiście, „wszyscy” to wcale nie „wszyscy”. Normalnie rzecz biorąc „wszyscy” to całość, na którą składają się masy i wyróżniające się pewnymi szczególnymi cechami mniejszości. Obecnie wszyscy to tylko masa.

Bunt Źródło: José Ortega y Gasset, Bunt mas, Warszawa 2002.

Oswald Spengler Zmierzch Zachodu

Każda kultura ma bowiem własną cywilizację. Oba te terminy, mające dotąd oznaczać jakąś nieokreśloną różnicę etyczną, niniejsze studium po raz pierwszy ujmuje w sensie periodycznym, jako wyraz ścisłego i koniecznego następstwa organicznego. Cywilizacja jest nieuniknionym losem kultury. Osiągamy tu najwyższy punkt widzenia, z perspektywy którego możemy rozwiązać ostateczne i najtrudniejsze kwestie morfologii historycznej. Cywilizacje są najbardziej skrajnymi i sztucznymi stanami, do jakich jest zdolny wyższy rodzaj ludzkości. Stanowią zakończenie, następują po stawaniu się jako to, co zaistniałe; po życiu jako śmierć; po rozwoju jako skostnienie; po wsi i duchowym dzieciństwie jako intelektualna starość oraz kamienne, petryfikujące umysły i serca metropolie. Stanowią nieodwołalny kres, ku któremu wciąż wiedzie droga najgłębszej konieczności. (...) Przejście od kultury do cywilizacji dokonało się w starożytności w IV wieku p.n.e., na Zachodzie zaś w XIX wieku. Od tej pory wielkie duchowe decyzje zapadają już nie na „całym świecie”, gdzie liczy się tak czy owak każda wioska, lecz w trzech czy czterech metropoliach, które wchłonęły w siebie wszelką treść dziejów; cały natomiast obszar wiejski danej kultury spada do rangi prowincji, które musi tylko żywić miasta światowe z koczującą w nich resztą wyższej ludzkości. (...) Zamiast świata – miasto, punkt, w którym skupia się całe życie szerszych regionów, podczas gdy reszta usycha; zamiast typowego, zrośniętego z zmienią ludu – nowy nomada, pasożyt, mieszkaniec wielkiego miasta, ów wyzbyty tradycji, występujący w bezkształtnej płynnej masie człowiek czystych faktów, irreligijny, inteligentny, niepłodny, czujący głęboką niechęć do chłopstwa (z jego najwyższą formą: ziemiaństwem) – a zatem ogromny krok ku temu, co nieorganiczne, w stronę ostatecznego końca. Cóż to wszystko znaczy? Miasto światowe oznacza kosmopolityzm zamiast „kraju rodzinnego”: ten głęboki termin nabiera sensu, gdy tylko barbarzyńca przeobraża się w człowieka kultury, i traci go znowu, gdy człowiek cywilizacji czyni z sentencji „ubi bene, ubi patria” [z łac. gdzie mi dobrze, tam moja ojczyzna], swą sztandarową dewizę. Do miasta światowego nie należy lud, lecz masa. Jej niezrozumienie wszelkiej tradycji, w której zwalcza się kulturę (szlachtę, Kościół, przywileje, dynastie, konwencje artystyczne, granice możliwości poznawczych w nauce), jej górująca nad chłopską mądrością przenikliwa i chłodna inteligencja, jej naturalizm w całkiem nowym sensie, który we wszystkich sprawach płci i społeczeństwa nawiązuje do pierwotnych instynktów i stosunków, zasada „panem et circenses” [z łac. chleba i igrzysk] pojawiająca się znowu w przebraniu walki o płace i zawodów sportowych – wszystko to oznacza w przeciwieństwie do definitywnie wygasłej kultury, do prowincji, całkowicie nową, późną i pozbawioną przyszłości, ale nieuniknioną formę ludzkiej egzystencji.

spengler Źródło: Oswald Spengler, Zmierzch Zachodu, Warszawa 2014, s. 43–45.