Gustaw Herling-Grudziński Inny świat. Zapiski sowieckie

Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny: tu panowały inne odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy: tu trwał za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie nawykli.

motto Źródło: Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2000, s. 18.

Przekonałem się wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich

Barbara Skarga Świadectwo ,,Innego świata”

[...] W toczonych dyskusjach na temat wspomnień rysują się dwa stanowiska. Jedni twierdzą, że najlepszym dokumentem jest dobra literatura, drudzy preferują suchy kronikarski zapis, pisany językiem maksymalnie sprawozdawczym, opisujący zdarzenia bezstronnie, bez uczuciowego zaangażowania. Chodzi bowiem o fakty, a nie ich interpretacje. Dodają też jeszcze, i nie bez racji, że w literaturze jest coś z profanacji. Jest ona zaborcza, dotyka wszystkiego, nawet tego, co dotknięte może sprawić ból, wiemy dobrze, że powinna podejmować wszystkie trudne sprawy, dawać świadectwo, aby uchronić ludzkie cierpienie od niepamięci, składać im hołd, przez nachylenie się nad nimi. Lecz opisując te trudne sprawy i ludzkie cierpienia przenosi je w inny wymiar. Czuć głód to nie to samo, co czytać o głodzie. Ta niewspółmierność między faktami a ich opisem budzi niekiedy uczucie zażenowania. Po co pisarze odsłaniają to, co ktoś kiedyś przeżywał i być może chciał ukryć przed ludzkim wzrokiem? Po co bezwzględnie traktują owe przeżycia jako materiał poddający się artystycznej próbie? Może właśnie dlatego wielu starych więźniów woli telegraficzne zapisy z najmniejszą ilością słów. Zarzucają zatem książce Herlinga‑Grudzińskiego jej literackość. Faktem jest bowiem, że jej język wznosi się nad poziom czysto informacyjny, że korzysta z wielu bogatych środków wyrazu.
Otóż za tą ,,literackością” można wysunąć liczne argumenty. [...] Jak należy pisać, aby zdarzenia i przeżycia ludzi odległe i obce, wprost niewyobrażalne, uczynić choć częściowo zrozumiałymi? Jak przekazać doświadczenia niedostępne w życiu normalnych społeczeństw, by mógł być pojęty ich rzeczywisty i niemiłosierny sens? Mam głębokie przekonanie, że przeciwnicy kronikarskich zapisów mają słuszność. Czyż można ograniczyć język w jego środkach ekspresji, skoro tylko on może wprowadzić czytelnika w nieznany mu pejzaż? Wybór owych środków będzie zależał od talentu autora. I sądzę także, że w wypadku Herlinga‑Grudzińskiego język literatury mówi nam więcej i lepiej niż suche dokumenty. Jak to kiedyś powiedział Merleau‑Ponty, dokładny zapis faktów robi często wrażenie ubóstwa, mało tego, właśnie mija się z prawdą. Brakuje bowiem owym faktom przedstawionym od zewnątrz ich atmosfery. Nie można poprzez nie dostrzec przeżyć ludzi, ich reakcji, ich rozpaczy. Ginie coś takiego, co Heidegger nazywał nastrojem, a co wypełnia rzeczywistość. Artysta natomiast odpowiednio fakty komponując z innymi, oddając odcieniami słów przeżycia i nastroje, być może nawet przez pewną deformację zdarzeń wydobywa z nich sens głębszy i o wiele bardziej istotny.

7 Źródło: Barbara Skarga, Świadectwo ,,Innego świata”, „Kultura Niezależna” 1986, t. 19, s. 11–12.

Gustaw Herling-Grudziński Nocne łowy

Od strony szpitala szła przez opustoszałą zonę w kierunku baraku kobiecego rosła dziewczyna i gdyby chciała sobie skrócić drogę, aby nie otrzeć się o przeciwległe druty, musiałaby przeciąć na ukos przedni skraj miski. Osiem cieni rozbiegło się bezszelestnie po lewym brzegu wklęśnięcia i rozstawiło więcierz u wylotów poprzecznych ścieżek, tuż za węgłami wygiętych w wachlarz baraków. Dziewczyna szła prosto w jego serce. W ciszy pogrążonego w śnie obozu zaczynały się nocne łowy. Jeszcze nie doszła do zakrętu ścieżki, gdy zza węgła wynurzył się pierwszy cień i zastąpił jej drogę. Dziewczyna drgnęła, zatrzymała się i wydała lekki okrzyk. [...] Zwalili się oboje w zaspę śnieżną dokładnie w chwili, gdy pozostałych siedmiu nadbiegło z dwóch stron na pomoc. Powlekli ją, trzymając za ręce i głowę o rozwianych włosach, w dół wklęśnięcia na zawaloną śniegiem ławkę, która sterczała czarną kreską poręczy w odległości dwudziestu metrów od baraku. [...] Po jakiejś godzinie siedmiu wróciło do baraku. Zaraz potem spostrzegłem przez mojego „judasza” w szybie Kowala, odprowadzającego dziewczynę do baraku kobiecego. Szła wolno, potykając się i zataczając na ścieżce, z głową przekrzywioną na stronę i rękami skrzyżowanymi na piersiach, podtrzymywana w pasie mocnym ramieniem swego towarzysza. [...]
Nazajutrz wieczorem Marusia przyszła do naszego baraku. [...] Usiadła, jak gdyby nigdy nic, na pryczy Kowala plecami do pozostałych „urków” i przytuliwszy się do niego, lekko szeptała mu coś na ucho, całując go ze łzami w oczach w ospowaty policzek i po rękach. [...] W brygadzie tymczasem popsuło się wszystko od owej pamiętnej chwili nocnych łowów. Kowal chodził do pracy półprzytomny i senny, jego pałąkowate nogi uginały się pod ciężarem worków, omijał często kolejki w wagonach i parę razy spadł nawet z kładki na szyny. [...]
Któregoś wieczoru, gdy Marusia, która nie odzywała się do nikogo w naszym baraku, siedziała jak zwykle obok Kowala otoczywszy go w pasie splecionymi ramionami, jeden z „urków” trącił ją lekko w plecy i przemówił do niej parę słów. Dziewczyna rozplotła wolno dłonie, odwróciła głowę i przeszyła go nienawistnym spojrzeniem; nagle poderwała się całym tułowiem do przodu i z błyskiem śmiertelnie ranionego zwierzęcia w oczach splunęła mu prosto w twarz. Oślepiony „urka” cofnął się, obtarł lewym rękawem twarz i rozczapierzywszy dwa palce prawej ręki, odwinął się do ciosu. W tej chwili Kowal runął na niego z pryczy jak jastrząb. Szamotali się chwilę, a gdy ich rozłączono, Kowalowi przyglądało się spode łba siedem wrogich par oczu. Odwrócił się do wtulonej w kąt Marusi, obciągnął na sobie podartą rubaszkę i głosem, od którego cierpła skóra, wycedził przez zaciśnięte zęby: „Kładź się, suko, i rozbieraj, bo uduszę”. Po czym do towarzyszy: „Bieritie, bratcy”. [...] Kowal nie ruszył się z miejsca, gdy wychodząc z baraku, spojrzała nań raz jeszcze wzrokiem przepełnionym bezgraniczną i podeptaną miłością.
Po trzech dniach Marusia odeszła od nas na własną prośbę z etapem więźniów do Ostrownoje, a wśród ośmiu „urków” w brygadzie zapanowało na powrót braterstwo broni, nie zakłócone już do końca mojego pobytu w obozie żadnym szczątkowym uczuciem ludzkim.

8 Źródło: Gustaw Herling-Grudziński, Nocne łowy, [w:] tegoż, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2000, s. 96–97.