Liwiusz Dzieje Rzymu od założenia miasta

... społeczeństwo nasze choruje na dwie wielkie, kłócące się ze sobą wady, zachłanność i rozrzutność, a te zarazy wywracają wszystkie wielkie państwa. Tego i ja, im lepszy i z każdym dniem pomyślniejszy jest los rzeczypospolitej i rośnie nasze państwo - przechodzimy przecież już do Grecji i Azji i sięgamy po pełne wielkich pokus i nawet królewskie skarby - tym bardziej się boję, by te rzeczy nie zawładnęły nami więcej niż my nimi. Ku naszemu zagrożeniu, wierzcie mi, dopuszczono do najazdu posągów z Syrakuz na to nasze miasto. Za dużo już słyszę takich, co wychwalają ozdoby Koryntu i Aten i śmieją się ze zdobiących domy figurek bogów rzymskich, z gliny lepionych. Ja tam wolę tych naszych życzliwych nam bogów. I wierzę, że takimi pozostaną, jeśli im pozwolimy pozostać nadal na swoich miejscach.

d Źródło: Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, tłum. M.Brożek, Wrocław 1982.

Plutarch Żywoty sławnych mężów

Nawet zwierzęta dzikie żyjące w Italii, mają swe nory i miejsce spoczynku. Natomiast waleczni Rzymianie, nasi bracia, którzy własnych życiem bronią Italii, posiadający  tylko światło i powietrze, gdyż tego im nikt wydrzeć nie zdoła, bez swych domostw i miejsc odpoczynku błąkają się ze swymi żonami i dziećmi po swojej ojczyźnie. Wodzowie twierdzą, że na wojnach bronią oni swych domów, których przecież nie posiadają, grobów i ołtarzy przodków, których im brak, ziemię i mienie, których w ogóle nie mają. Narażają więc i tracą życie dla zaspokajania chciwości tych, którzy wydarli im ich majętność i jakby na urągowisko nazywają ich jeszcze „panami świata”.

d1 Źródło: Plutarch, Żywoty sławnych mężów, tłum. M. Brożek, Wrocław 1976.

Wergiliusz Eneida

[…] rzecze Jowisz : […] władzę nad narodem przejmie Romulus […], a od swego miana lud Rzymianami nazwie. Im w przestrzeni ani w czasie żadnej granicy nie kładę: Bezkresne dałem panowanie. […] Junona […] będzie serdecznie piastować ten naród odziany w togi, Rzymian władców świata […]. Z jego piękności Cezar się narodzi Trojański, Juliusz, dziedziczący miano po wielkim przodku, Julusie. Władaniem aż do oceanu sięgnie, a gwiazd – sławą. […]. Wtedy ustaną wojny, szorstkie wieku zmiękną […]. Straszne żelazem i szczelną zaworą wrota się wojny zamkną.

c Źródło: Wergiliusz, Eneida, tłum. W. Markowska, Warszawa 1970.

Eliusz Arystydes Pochwała Rzymu

Kiedy się patrzy na całe państwo, już nie podziwia się miasta, które stanowiąc tak drobną część, rządzi całym światem. […] szlak słońca równa się waszym posiadłościom […]. Władza wasza nie ma ustalonych granic, nikt inny nie dyktuje, dokąd macie rządzić, lecz morze.

Nie podzieliliście ludzkości na Greków i barbarzyńców […], zamiast tego wprowadziliście podział na Rzymian i nie‑Rzymian, tak bardzo rozszerzając zakres pojęcia miasta. Przy takim podziale liczni mieszkańcy poszczególnych miast zaliczają się nie mniej do waszych obywateli niż do obywateli swego miasta, jakkolwiek może niejeden z nich nigdy nie widział Rzymu. Nie potrzeba załóg na cytadelach, bo w każdej miejscowości ludzie najznakomitsi i najzamożniejsi strzegą swojej ojczyzny dla was. Żadna zawiść nie ma dostępu do waszego państwa. Sami bowiem od razu ją rozbroiliście, uznając wszystko, co posiadacie, za własność ogółu i dając ludziom zdatnym zarówno szansę rządzenia, jak i podlegania rządowi […]. Ponieważ prawa obywatelskie są wspólne, jakby szło o obywatelstwo w jednym mieście, naturalną jest rzeczą, że władcy traktują swoich poddanych jak domowników, a nie jak obcych […]. Powstało jedno harmonijne, wszechogarniające państwo, pojawiła się dotąd niespotykana kombinacja potężnej władzy i wielkiej ludzkości, obejmujących wielkich i małych […].

Poprzednio bowiem cały świat był zdany na pastwę przypadku i nieporządku, natomiast kiedyście wy ujęli ster władzy, ustały zamieszki i bunty, w życie polityczne wkroczył porządek i świetlany blask, pojawiły się prawa, a wiara przylgnęła do boskich ołtarzy.

Jedynie bowiem wy jesteście, by tak wyrazić, z natury stworzeni do rządzenia. Albowiem inni, którzy przed wami doszli do potęgi, rozkazywali lub ulegali sobie nawzajem kolejno, ustępując miejsca jak nieprawowici władcy […]. Macedończycy służyli Persom, Persowie Medom, Medowie Syryjczykom. Natomiast odkąd was znają, znają władców. Przeto jakby z urodzenia wolni, zarazem stworzeni do rządzenia, świetnie wynaleźliście środki ku temu, wynaleźliście ustrój, jakiego nikt przedtem, nadając wszystkim ustawy i nieunikniony porządek. […] W tym samym stopniu przezwyciężacie wszystkich dyscypliną i inteligencją, w jakim potęga wasza góruje nad państwami.

c1 Źródło: Eliusz Arystydes, Pochwała Rzymu, tłum. W. Madyda, „Meander” 1951 nr 1.

O rolnictwie

Właściciel szczególną troską otoczyć winien poza innymi sprawami, głównie materiał ludzki. Ten dzieli się na dwie kategorie: bądź kolonów, bądź niewolników, nie skutych lub skutych. Z kolonami powinien on obchodzić się łagodnie i okazywać im życzliwość. Surowiej powinien egzekwować prace niż czynsz. Im sprawia to mniejszą przykrość, a właścicielowi wychodzi na korzyść. Albowiem staranna uprawa ziemi w większości wypadków przynosi dochód, nigdy zaś nie przynosi straty, chyba że w grę wchodzi siła wyższa w postaci niepogody albo rabunku, toteż i kolon nie ma odwagi dopraszać się ulgi. Właściciel ze swej strony nie powinien uparcie obstawać przy swoim prawie, gdyż idzie o powinności ciążące na kolonie, na przykład przestrzeganie terminów płatności, dostaw drzewa i innych drobnych świadczeń, które sprawiają więcej kłopotu niż uszczerbku.

e Źródło: O rolnictwie, [w:] Kolumella, Rzym starożytny, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, tłum. L.T. Błaszczyk, Warszawa 1961, s. 37–38.

Seneka Listy moralne do Lucyliusza

To jest najważniejsze w moich wskazówkach: tak żyj z człowiekiem niższym od siebie, jak byś chciał, żeby wyższy żył z Tobą. Ilekroć przyjdzie Ci na myśl, na ile możesz sobie pozwolić względem niewolnika, pomyśl sobie, że tyleż nad Tobą panu Twojemu wolno. „Ale przecież ja nie mam żadnego pana” powiadasz. Dobre to są czasy (obecne), ale może mieć będziesz. Nie wiesz to, w jakim wieku Hekuba rozpoczęła niewolę, w jakim Krezus, matka Dariusza, Platon czy Diogenes? Żyj z niewolnikiem łagodnie, również uprzejmie i dopuszczaj go do rozmowy, do rady i współżycia. Tu mi zawoła cała gromada rozpieszczonych ludzi: „Nic nad taką rzecz podlejszego, nic haniebniejszego”. Ale tych samych przyłapią, jak całują ręce cudzym niewolnikom.

Czy nawet tego nie widzicie, jak nasi przodkowie wszelką nienawiść i wszelką zniewagę odsunęli od niewolników? Pana nazwali ojcem rodziny, niewolników, co dotąd jeszcze zostało u mimów - domownikami. Ustanowili święto, w czasie którego panowie nie tylko biesiadowali z niewolnikami, ale również pozwalali im zajmować honorowe miejsca w domu, wydawać wyroki i uznali swój dom za miniaturową rzeczpospolitą. „Więc cóż? Wszystkich niewolników mam dopuścić do stołu?” Nie więcej, niż wszystkich wolnych. Mylisz się, jeżeli sądzisz, że ja tego czy owego odrzucę, jako oddanego nędznemu zajęciu, jak np. takiego mulnika lub takiego wolarza: nie według usług cenić ich będę, ale według obyczajów.

f Źródło: Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, Warszawa 2010.

Corpus Inscriptionum Latinarum

P. Lucyniuszowi Papinianowi, synowi Marka z tribus kwiryńskiej, prokuratorowi cesarzy imperatora Cezara M. Aureliusza Antonina Augusta, największego zwycięzcy Germanów i Sarmatów, ojca ojczyzny i boskiego Verusa, zarządcy skarbów...(z lewej strony napisu:)

Współobywatelom moim w Cyrcie Syce najdroższym mi dać pragnę 1 300 000 sest. Zalecam to waszej sumienności, najdrożsi współobywatele, by z 5% dochodów od tej sumy żywiono corocznie 300 chłopców i 300 dziewcząt; chłopcy od lat 3 do 15 mają pobierać po 2 1/2 denara miesięcznie, a dziewczęta od lat 3 do 12 po 2 denary. Dobierać zaś należy obywateli gminy, jak również jej mieszkańców, o ile tylko mieszkać będą w granicach naszej kolonii. Najlepiej będzie wybierać ich, jeśli zechcecie przez obu naczelników gminy, urzędujących danego roku; dbać zaś należy, aby na miejsce dorosłego lub zmarłego zaraz inny został dobrany, by pełną była znowu liczba otrzymujących wsparcie.

g Źródło: Corpus Inscriptionum Latinarum, [w:] Cesarstwo Rzymskie. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, tłum. L. Owczarek, Kielce 1986.