Zmiany ustrojowe po przewrocie majowym

16 VI 1926 r. rząd Bartla przedłożył sejmowi projekt noweli konstytucyjnej, przewidujący nadanie prezydentowi prawa rozwiązywania sejmu i senatu, wydawania dekretów w czasie przerw między sesjami sejmu, a także w normalnych warunkach na podstawie pełnomocnictw sejmowych. Projekt ten nawiązywał do zasad głoszonych przez stronnictwa prawicy i centrum, co skomplikowało ich położenie.

zmiany Źródło: Zmiany ustrojowe po przewrocie majowym, [w:] W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914-1945, Warszawa 2003, s. 222.

„Pakt Ribbentrop‑Beck” - o możliwości porozumienia z Niemcami

Pisząc tę książkę, chciałem udowodnić, ze Beck w 1939 roku popełnił fatalny, wręcz koszmarny błąd. Błąd, który potężnie zaciążył na losie Polski i spowodował bezmiar ludzkiego cierpienia, a jego ponure skutki odczuwamy do dziś. Błędem tym było związanie Rzeczpospolitej sojuszem z mocarstwami zachodnimi i jednoczesne odrzucenie oferty przymierza złożonej przez Niemcy. Sojusz z III Rzeszą byłby przymierzem przykrym, zawartych kosztem ustępstw stanowiących wielką ujmę na prestiżu i wiążącym Polskę z paskudnym totalitarnym reżimem. (…) W polityce międzynarodowej bywa jednak tak – czego nie mogli i do dziś nie mogą zrozumieć Polacy – że aby ratować państwo i własnych obywateli, kierujący się racją stanu przywódcy muszą czasami godzić się na bolesne kompromisy. Muszą podejmować wątpliwe moralnie decyzje i zawierać taktyczne sojusze z partnerami, którzy wzbudzają ich niechęć i obrzydzenie. Nazywa się to Realpolitik. (…)

piszac Źródło: „Pakt Ribbentrop‑Beck” - o możliwości porozumienia z Niemcami, [w:] P. Zychowicz, Pakt Ribbentrop-Beck, Poznań 2012, s. 24–25.

O odrzuceniu przez polskie władze niemieckich żądań

Co by się stało, gdyby Polska odrzuciła gwarancje brytyjskie i przystała na warunki niemieckie? Brytyjczycy i Francuzi tak czy owak potrzebowali sojusznika na wschodzie. Zwróciliby się wtedy do Sowietów. A wojna i tak by wybuchła, bo Hitler do niej dążył. (…) Po odrzuceniu gwarancji Londynu Polska byłaby latem 1939 roku całkowicie wyizolowana. Bylibyśmy zupełnie sami, bo prawie wszyscy dokoła brali owe gwarancje. Niemcy nie musieliby dotrzymywać wobec nas żadnych zobowiązań ani ustaleń. Mogliby eskalować żądania – najpierw Gdańsk i eksterytorialny tranzyt, potem plebiscyt na Pomorzu, później przekazanie im Pomorza bez żadnego plebiscytu, następnie cesja Górnego Śląska itd., itp. Atak Niemiec na Polskę stałby się tylko lokalną, krótkotrwałą wojenką, tak jak Hitler od dawna planował. Państwa zachodnie nie wypowiedziałyby wojny Niemcom, co uczyniły automatycznie 3 września 1939 roku. Odmowa, której Józef Beck udzielił Adolfowi Hitlerowi, miała pełną akceptację polskiego społeczeństwa. Wszystkich jego warstw, od góry po doły. Co więcej – Beck nie uzyskałby przyzwolenia na układ z Hitlerem. (…) Kwestionowanie prawa do odmowy jest jednoczesnym opowiedzeniem się po stronie Hitlera.

coby Źródło: O odrzuceniu przez polskie władze niemieckich żądań, [w:] P. Gursztyn, Ribbentrop Beck. Czy pakt Polska-Niemcy był możliwy , Wrocław 2017, s. 170–171.

Cele Ligi Narodów

Wilson przewidywał, że Liga będzie miała podwójne zadanie, strzeżenie pokoju i naprawę niesprawiedliwości. Niemniej Wilson był targany przez głęboko sprzeczne uczucia. Byłoby niemożliwe wskazanie w historii Europy chociażby jednego wypadku zmiany granic w wyniku apelu skierowanego do poczucia sprawiedliwości czy też w wyniku postępowania prawnego. Prawie zawsze granice były zmieniane lub bronione w imię interesów narodowych. Wilson był jednak w pełni świadomy tego, że Amerykanie w żadnym wypadku nie byli gotowi do militarnego angażowania się w obronie zasad Traktatu Wersalskiego. W rzeczywistości, idee Wilsona przeniesione na język faktów oznaczały nic innego, jak powołanie światowego rządu, do akceptowania którego Amerykanie mieliby jeszcze mniej ochoty niż do pogodzenia się z utworzeniem światowych sił policyjnych.

wilson Źródło: Cele Ligi Narodów, [w:] H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, s. 250.

Polityka ZSRR w 1939 roku

Prawdopodobnie 13 VIII Stalin zdecydował ostatecznie o wyborze sojusznika. W tym celu trzymał w zanadrzu żądanie, by Polska i Rumunia zgodziły się na przemarsz wojsk radzieckich przez swe terytoria. Odrzucenie tego żądania miało być pretekstem do zerwania rozmów z Anglikami i Francuzami. (…) W południe 23 VIII 1939 r. na udekorowane flagami ze swastykami i sierpem i młotem lotnisko moskiewskie przybył Ribbentrop. W ten sposób ZSRR zrywał rozmowy z Anglią i Francją, dając Hitlerowi wolną rękę w planowanym ataku na Polskę.

polityka Źródło: Polityka ZSRR w 1939 roku, [w:] W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914-1945, Warszawa 2003, s. 362–364.

O pakcie Ribbentrop-Mołotow

Dokument ten – owoc czteromiesięcznych konszachtów – rozstrzyga bezapelacyjnie kwestię dziejowej odpowiedzialności – Hitler nie odważyłby się rzucić na Polskę, gdyby Rosja związała się z Zachodem paktem o pomocy wzajemnej; zapewne – nie uczyniłby tego i w wypadku, gdyby Moskwa nawet bez paktu z Zachodem, samą swoją niewyraźną postawą, trzymała go w niepewności, co go czeka z jej strony w razie inwazji na Polskę. Stalin przez zawarty układ rozpraszał w nim obawy, otwierał mu drogę do zbrodniczych szaleństw, zachęcał go do nich, zapewniał, że na wschód od Polski ma nie wrogów, lecz przyjaciół.

pakt Źródło: O pakcie Ribbentrop-Mołotow, [w:] W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski. Tom trzeci. 1939-1945, cz. 1, Gdańsk 1989, s. 33.

Niemiecki generał Alfred Jodl, wypowiedź w czasie procesu norymberskiego

Do roku 1939 byliśmy oczywiście w stanie sami rozbić Polskę. Ale nigdy – ani w roku 1938, ani w 1939 – nie zdołalibyśmy naprawdę sprostać skoncentrowanemu wspólnemu atakowi tych państw [Wielkiej Brytanii, Francji, Polski]. I jeśli nie doznaliśmy klęski już w roku 1939, należy to przypisać jedynie faktowi, że podczas kampanii polskiej około 110 dywizji francuskich i brytyjskich pozostało kompletnie biernych wobec 23 dywizji niemieckich.

alfred Źródło: Niemiecki generał Alfred Jodl, wypowiedź w czasie procesu norymberskiego, [w:] J. Karski, Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919–1945, od Wersalu do Jałty, Warszawa 1992, s. 316–317.

Wspomnienia francuskiego generała Louisa Faury’ego z rozmowy w sztabie francuskim 22 sierpnia 1939 roku

Poruszam następnie kwestię, która nie dawała mi spokoju... Jeśli Polska stanie się przedmiotem agresji, to jedynie ofensywa wojsk francuskich będzie w stanie zmusić Niemców do zelżenia ich duszącego uścisku. W jakim terminie rozpocznie się ta ofensywa? Milczenie. Następnie gen. Georges daje do zrozumienia, że armia francuska nie jest zdolna do podjęcia ofensywy i że nie ma możliwości określenia terminu, w którym będzie ona gotowa do działania na wielką skalę. Do tego czasu mogą wchodzić w rachubę jedynie defensywne, lub ograniczone działania zaczepne. Gdy nie mogę ukryć mego rozczarowania, gen. Gamelin dorzuca po prostu tych kilka słów: „Trzeba, aby Polska trwała”.

wspomnienia Źródło: Wspomnienia francuskiego generała Louisa Faury’ego z rozmowy w sztabie francuskim 22 sierpnia 1939 roku, [w:] Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej, t. I, Kampania Wrześniowa, cz. 3, Londyn 1959, s. 9.

Protokół końcowy francusko-polskich rozmów sztabowych 15-17 maja 1939

W wypadku agresji niemieckiej przeciwko Polsce lub w wypadku zagrożenia żywotnych interesów Polski w Gdańsku, co wywołałoby zbrojną akcję Polski, Francuskie Siły Zbrojne rozpoczną automatycznie działania w sposób następujący:
1. Francja podejmie natychmiast działania powietrzne zgodnie z uprzednio ustalonym planem.
2. Gdy tylko część sił francuskich będzie gotowa (około trzeciego dnia I +[1]), Francja stopniowo przystąpi do działań ofensywnych o ograniczonych celach.
3. Gdy tylko zaznaczy się główny wysiłek niemiecki przeciw Polsce, Francja głównymi siłami rozpocznie działania ofensywne przeciwko Niemcom (poczynając od piętnastego dnia).

protokol Źródło: Protokół końcowy francusko-polskich rozmów sztabowych 15-17 maja 1939, dostępny w internecie: pl.wikisource.org [dostęp 16.06.2020 r.].

Wokół ewakuacji polskich władz 17/18 września 1939 roku

W południe dnia 17 września 1939 jeszcze niemal połowa terytorium państwa polskiego wolna była od obcej okupacji. Około pół miliona żołnierzy WP stawiało czynny opór agresji niemieckiej. W sumie około trzystu tysięcy mogło być użytych do demonstracyjnego stawienia oporu agresji ZSRR. Niezbędne było jednak wyjaśnienie: jaki stan prawny powstał między Polską a ZSRR wskutek agresji 17 września i jakie wynikają stąd obowiązki dla wszystkich obywateli państwa polskiego. (…) Rząd RP dnia 17 września: po pierwsze, pozostawił społeczeństwo i walczące nadal wojska w stanie całkowitej dezorientacji; po drugie, postradał szansę wprowadzenia sprawy polskiej w obieg informacji międzynarodowej przez następne kilkanaście dni, dla wytworzenia w światowej opinii publicznej nastrojów sprzyjających sprawie polskiej, przede wszystkim przez ujawnienie współpracy sojuszniczej między Niemcami i ZSRR (…); po trzecie, wepchnął społeczeństwo polskie na ziemiach wschodnich RP w beznadziejną sytuację wynikającą przede wszystkim z braku orientacji państwowej i świadomości niebezpieczeństw grożących w latach 1939‑1941; po czwarte (i najważniejsze), stracił ogromnej wagi tytuły prawno‑międzynarodowe, które mogły były dać sprawie polskiej jakąś szansę w latach 1941‑1945.

wpoludniednia Źródło: Wokół ewakuacji polskich władz 17/18 września 1939 roku, [w:] J. Łojek, Pisma wybrane. Wiek XX, Kraków 2014, s. 159–161.