Henryk Sasinowski Społeczeństwo obywatelskie i jego rola w budowie demokracji

W procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego wydziela się w literaturze cztery podstawowe funkcje, a mianowicie:

1. Funkcję edukacyjną – rozumianą jako oddziaływanie mające wpływ na kształt obywatelskiej świadomości i obywatelskich postaw.

2. Funkcję integracyjną – rozumianą jako oddziaływanie na partnerskie relacje między podmiotami uczestniczącymi we wspólnej budowie Strategii i realizacji jej celów.

3. Funkcję mobilizacyjną – rozumianą jako zespół merytorycznych treści oraz praktycznych instrumentów inspirujących obywateli, władze publiczne, inne określone środowiska do aktywności w procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego.

4. Funkcję programową – rozumianą jako bezpośrednie oddziaływanie na proces budowy Programu Operacyjnego Społeczeństwo Obywatelskie oraz pośrednie relacje z innymi strategiami i programami operacyjnymi.

Każda z wymienionych funkcji daje szansę i wyzwanie dla szczególnych, obywatelskich form aktywności, będących w zasięgu możliwości zainteresowanych środowisk, ale stanowi także impuls dla tworzenia płaszczyzn współdziałania w zakresie świadomej budowy społeczeństwa obywatelskiego.

1 Źródło: Henryk Sasinowski, Społeczeństwo obywatelskie i jego rola w budowie demokracji, „Economy and Management”, nr 1/2012, dostępny w internecie: empas.pb.edu.pl [dostęp 2.03.2021 r.].

Co to jest społeczeństwo obywatelskie?

Zadaniem społeczeństwa obywatelskiego jest wprowadzenie korzystnych zmian z punktu widzenia interesu społecznego, a jedną z jego cech jest poczucie odpowiedzialności za wspólne dobro. Duże znaczenie w jego utrzymaniu i rozwoju ma tzw. trzeci sektor, czyli organizacje pozarządowe, ale również grupy nieformalne działające w świecie rzeczywistym i wirtualnym. Trzeba koniecznie uwypuklić fakt, że na skutek gwałtownych przemian w świecie technologii, społeczeństwo obywatelskie działa, rozwija się i umacnia za pośrednictwem Internetu. Aktorzy społeczeństwa obywatelskiego mogą zatem opuścić swoją lokalność i z powodzeniem komunikować swój przekaz milionom odbiorców na całym świecie. Dzięki działaniu w sieci, mała grupa ludzi może zmobilizować wiele osób do podjęcia natychmiastowych działań lub zwrócić uwagę na ważny problem społeczny. Społeczeństwo obywatelskie działa na różnych poziomach, a jego członkowie angażują się w wiele różnych kwestii, wymagających rozwiązania, zmiany czy też naprawy. Rola społeczeństwa obywatelskiego zmieniła się w ostatnim czasie. Jego członkowie stają się animatorami, społecznikami, usługodawcami. Wzrasta też znaczenie sektora prywatnego w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego. Niektórzy twierdzą, że ma to ogromne znaczenie dla budowania społecznego kapitału. Według dotychczasowego paradygmatu, społeczeństwo obywatelskie było postrzegane jako oddzielny sektor w stosunku do rządu i sektora prywatnego. Dziś te trzy podmioty wchodzą ze sobą w silne interakcje, tworząc koalicje i budując partnerstwo.

2 Źródło: Co to jest społeczeństwo obywatelskie?, 3.06.2016 r., dostępny w internecie: spolecznik20.pl [dostęp 2.03.2021 r.].

Marcin Wałdoch Krótka historia „idei społeczeństwa obywatelskiego”

Według Arystotelesa cały rozwój społeczny zmierzał do stworzenia państwa. Arystoteles pisał: „każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra (wszyscy bowiem w każdym działaniu powodują się tym, co im się dobrem wydaje), to jasną jest rzeczą, że wprawdzie wszystkie [wspólnoty] dążą do pewnego dobra, lecz przede wszystkim czyni to najprzedniejsza ze wszystkich, która ma najważniejsze ze wszystkich zadanie i wszystkie inne obejmuje. Jest nią tzw. państwo i wspólnota państwowa”. Naturalnie zatem widzimy, że rzeczywiście pojęcie społeczeństwa obywatelskiego zaczęło egzystować w świadomości myślicieli antycznych jako synonim państwa. Co więcej, Arystoteles uważał, że nie może być rzeczą naturalną życie poza państwem, „kto zaś żyje poza państwem – twierdził Arystoteles – jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą”. Wypowiedź Arystotelesa kształtuje nam ówczesne ujęcie tak społeczeństwa, jak i jednostki, która de facto była „istotą polityczną”, lub jak sam pisze „istotą państwową”, jako pełnego synonimu społeczeństwa politycznego i w dodatku państwa. W tak rozumianym pojęciu nie mogło być mowy o jakiejkolwiek realizacji wolności osobistej bądź realizacji dążeń nieokreślonych przez politykę państwa, poza tym zachowania takie mogły być odebrane, jako przejaw swoistej dewiacji społecznej i odczytywane były jako szkodliwe dla ogółu. Dokonując niejako chronologicznego przeglądu ewolucji pojęcia „społeczeństwo obywatelskie”, jesteśmy zmuszeni najpierw, niezależnie od naszego stanowiska, rozpatrywać je jako społeczeństwo polityczne.

3 Źródło: Marcin Wałdoch, Krótka historia „idei społeczeństwa obywatelskiego”, dostępny w internecie: depot.ceon.pl [dostęp 2.03.2021 r.].

Grażyna Piechota Wpływ komunikacji politycznej na budowanie społeczeństwa obywatelskiego w demokracji lokalnej (na przykładzie miasta Katowice)

Takie społeczeństwo, zdaniem Fukuyamy częściej i skuteczniej będzie rozliczało odpowiednie instytucje, niż społeczeństwo zbudowane z jednostek, nie potrafiących ze sobą współdziałać. Jednak Fukuyama definiując społeczeństwo obywatelskie wg kryterium funkcjonalności zwraca uwagę także na kwestie nadużyć po stronie organizacji, czy wykorzystania konkretnych rozwiązań w społeczeństwie obywatelskim. Twierdzi bowiem, iż społeczeństwo obywatelskie może zdegenerować się do rywalizacji poszczególnych grup interesu, które nie będą skupione na kontrolowaniu i egzekwowaniu odpowiedzialności rządowych instytucji, ale na realizacji partykularnych interesów oraz lobbingu konkretnych grup interesu.

4 Źródło: Grażyna Piechota, Wpływ komunikacji politycznej na budowanie społeczeństwa obywatelskiego w demokracji lokalnej (na przykładzie miasta Katowice), 2007 r., dostępny w internecie: sbc.org.pl [dostęp 2.03.2021 r.].

Dorota Pietrzyk-Reeves Filozoficzne źródła idei społeczeństwa obywatelskiego

Choć więc tradycja liberalna podstawą społeczeństwa obywatelskiego czyni nie wspólnotę i jej dobro, jak czyniła tradycja wcześniejsza, lecz jednostkę i jej uprawnienia, dostrzegając w tym społeczeństwie sferę niezależności i wolności przeciwstawioną państwu, to jednak wspólne jest dla nich uznawanie pojęcia obywatelskości – kojarzonego z aktywnym zaangażowaniem i uczestnictwem – za wartość. O ile jednak liberalna koncepcja obywatelstwa kładła nacisk na sferę praw obywatelskich, o tyle koncepcja republikańska zwracała uwagę także na obowiązki obywateli wynikające z ich przynależności do pewnej wspólnoty politycznej i kulturowej oraz mniejszych wspólnot lokalnych, wiążąc te obowiązki z wolnością praktykowaną w społeczeństwie obywatelskim i w sferze publicznej. Obywatelskość była w koncepcji republikańskiej pewną kwalifikacją moralna i obywatelską zarazem. Uczciwość, niepodatność na korupcję, troska o innych, solidarność, bezinteresowność, ogłada polityczna, odpowiedzialność w życiu publicznym, nastawienie na dialog i kompromis w miejsce roszczeniowości to główne cechy czy też cnoty, które na ową kwalifikację obywatelską się składają. Te dwie koncepcje obywatelstwa należy łączyć, a nie przeciwstawiać, a tym samym łączyć wolność w społeczeństwie obywatelskim z odpowiedzialnością. Można tu wręcz mówić o odpowiedzialnym korzystaniu z przysługujących nam praw: odpowiedzialnym, bowiem wiążącym się nie tylko z realizacją celów partykularnych dzięki współdziałaniu z innymi, lecz przede wszystkim z realizacją celów publicznych, z odpowiedzialnym zaangażowaniem w podejmowanie zadań społecznych. Społeczeństwo obywatelskie byłoby przestrzenią, w której albo poprzez którą odnosimy się do większej całości, czerpiąc z niej możliwości samorealizacji dzięki aktywnemu zaangażowaniu na jej rzecz.

5 Źródło: Dorota Pietrzyk-Reeves, Filozoficzne źródła idei społeczeństwa obywatelskiego, dostępny w internecie: ekonomiaspoleczna.gov.pl [dostęp 2.03.2021 r.].