Piotr Lasota Etnografia Lubelszczyzny – demonologia ludowa na Lubelszczyźnie

U nas sie Śmiejo, że jeden gospodarz miał diabła, który nazywa się domowy. Ale to był przyjazny diabełek temu gospodarzowi. Pomagał, by temu gospodarzowi wszystko się wiodło: i w zagrodzie, i w polu, i zdrowie mieli wszyscy w domu. Tak, że wyglądało na to, że to jest diabeł, ale dobry diabeł. Ale za to, że pomagał tym ludziom, to codziennie musiał dostać garnek kaszy. Wypieczonej, dobrej kaszy. Tylko, broń Panie Boże, ta kasza nie mogła być posolona. Raz gospodyni zapomniała i posoliła kaszę, wystawiła mu ten garnek na strych, bo diabeł siedział na strychu, to wyrzucił za nią ten saganek. Mało jo nie zabił tym garnkiem, bo skosztował, że była posolona. A on posolonej nie jadł.

cw1 Źródło: Piotr Lasota, Etnografia Lubelszczyzny – demonologia ludowa na Lubelszczyźnie, oprac. Piotr Lasota.

Dante Alighieri Boska komedia

Gdyśmy podeszli tak, iż się możliwą
Zdało Mistrzowi, ażeby mi zjawił
Twarz cudotworu, dawniej urodziwą,
Przystanął i mnie za sobą postawił.
„Oto Dis, oto miejsce, gdzie w odwadze
Trzeba — powiada — byś serce zaprawił!”
Jakem tam skośniał, w członkach stracił władzę,
Wyobraź sobie, słuchaczu życzliwy:
Nie mówię, bowiem słowy nie poradzę.
Anim padł martwy, anim został żywy:
Jeżeliś bystry, to oblicz, jak między
Dwoma stanami stan mój był wątpliwy!...
Cesarz, władnący nad krainą nędzy,
Z lodu wysterczał do połowy łona,
A olbrzym ze mną porówna się prędzej
Niż z olbrzymami jego dwa ramiona;
Jakiż ogromny, jeśli miara kości
Była w nim całym równo rozmierzona!
Jeśli tak brzydki, jakiej był piękności,
Gdy przeciw Stwórcy stroszył brew do góry —
Słuszna, iż zwie się źródłem wszelkiej złości!
O, jakiż mi się jawił cud natury!
Ujrzałem troje lic w jednym istnieniu:
Jedno na przedzie, koloru purpury,
A zaś dwa drugie każdemu ramieniu
Odpowiadały, razem tworząc głowę,
Co się kończyła w grzebień na ciemieniu.
Prawe oblicze było bladopłowe,
Lewe, jak szczepu, który się wywodzi
Z krain, gdzie wody wpadają Nilowe.
Pod każdym licem, jako to się godzi
Takiemu ptaku, po dwa skrzydła wioną:
Żagiel równie duży po morzach nie chodzi.
Jako nietoperz, miał nieupierzoną
Skrzydeł pokrywę, a gdy nimi śmigał,
Trzy wiatry budził pod okropną błoną.
Od tego wiania Kocyt w lód zastygał;
Z ócz sześci łzami ciekł i na trzy szczęki
Ustawnie śliną zakrwawioną rzygał.
Z ust każdych sterczał grzesznik i jak pęki
Trawy w miętlicy na miazgę był tarty:
Te jednocześnie trzej cierpieli męki.
Skazaniec przedni, nie dość że w zażartej
Tkwił paszczy, szarpan Disowymi szpony,
Raz po raz łypał ze skóry obdarty.
Rzecze Mistrz: „Zbrodzień najsrożej męczony,
Dowiedz się, Judasz jest Iskariota;
Wewnątrz ma głowę, na zewnątrz nóg trzony.
Z głową na zewnątrz, ten, który przez wrota
Sterczy lic czarnych, cień jest Brutusowy,
Słowa nie rzecze, tylko sobą miota;
Kasjusz ten trzeci, ogromnej budowy.
Lecz już wieczorne rumienią się zarze,
Widziałeś wszystko, teraz bądź gotowy!

cw5 Źródło: Dante Alighieri, Boska komedia, tłum. E. Porębowicz, Wrocław 1977.

Piotr Lasota Etnografia Lubelszczyzny – demonologia ludowa na Lubelszczyźnie

Mianem demonologii określić można wierzenia demoniczne i związane z nimi praktyki magiczno‑religijne. Wierzenia te stanowią istotny składnik doktryndoktrynadoktryn religijnych oraz zajmują określone miejsce w archetypiearchetyparchetypie magiczno‑mitologicznych poglądów ludowych na rzeczywistość przyrodniczą i społeczną. To określony zespół poglądów wyjaśniających genezę, istotę i funkcje demonów oraz możliwości i sposoby wykorzystywania lub unikania ich mocy.
Pierwotnie słowo‑pojęcie demon oznaczało wyższą, nadnaturalną, bezosobową siłę, pewną moc identyfikowaną zwykle ze złym duchem. Siła ta wywierała wpływ, zazwyczaj negatywny, na człowieka i jego losy. Z czasem pojęcie to zaczęło oznaczać bóstwa niższego rzędu niż ówcześni pogańscy bogowie, następnie terminem tym zaczęto określać istotę pośrednią między bogami a ludźmi. Dawni poganie rozróżniali dobre i złe demony, po chrystianizacji Słowian wszystkie demony (oraz bóstwa pogańskie) zaczęto określać mianem złych. Właśnie w toku procesu chrystianizacji ukształtowało się zjawisko tzw. dwuwiary, które doskonale obrazuje wyobrażenia demonologiczne, będące swoistym połączeniem wątków chrześcijańskich i pogańskich. Dzisiejsze pozostałości wierzeń są więc efektem dawnego synkretyzmusynkretyzmsynkretyzmu kulturowego, któremu zawdzięczamy  m.in. znaną nam dziś ludową postać diabła czy czarownicy. […]

Mimo upływu czasu, przemian cywilizacyjnych, społecznych i mentalnych wierzenia demoniczne nadal pozostają nieodłącznym składnikiem kultury ludowej, jednakże wraz ze wspomnianymi zmianami ulegają one znacznemu zubożeniu i deformacji, co doprowadzi wkrótce zapewne do ich zaniku w formie, jakiej żyły przez wieki wśród ludu. Wierzenia te zawierają w swych treściach różnorodne aspekty personifikacji poszczególnych zjawisk i procesów występujących w świecie przyrody oraz w życiu społecznym. W swojej mitologicznej wykładni zawierają również pewne wskazania praktyczne, człowiek odwołuje się do nich podczas modelowania, klasyfikacji, interpretacji przyrody czy społeczeństwa. Obecnie polski lud zatracił niemal bezpowrotnie olbrzymią część swych dawnych wierzeń i zwyczajów, zamierających w świadomości społecznej mieszkańców wsi. W reliktowej postaci odnajdujemy je jeszcze w folklorze słownym – baśniach, podaniach, opowieściach, przysłowiach oraz w sztuce ludowej.

cw1 Źródło: Piotr Lasota, Etnografia Lubelszczyzny – demonologia ludowa na Lubelszczyźnie, oprac. Piotr Lasota.