Handel w Gao wg XVI-wiecznego arabskiego podróżnika i dyplomaty Leo Africanusa

Kupcy tutejsi [mowa o Gao] są bardzo zamożni – regularnie rozchodzą się oni na wszystkie strony ze swoimi towarami. Do miasta napływają tłumnie Murzyni, przywożąc z sobą znaczne ilości złota, ażeby nabywać za nie towary sprowadzane z Berberii i Europy. Nigdy jednak nie udaje się im napotkać takiej ilości towarów, która wyrównałaby podaż złota. Ciągle więc muszą zawracać z połową lub nawet dwiema trzecimi kruszcu. […]
Na jednym z targowisk sprzedaje się niewolników, szczególnie w dni, kiedy przyjeżdżają kupcy; niewolnik młody, w wieku piętnastu lat, sprzedawany jest za sześć dukatów, i tyleż samo kosztują dzieci […].

Zdumienie ogarnia przybysza na widok tylu kosztownych i luksusowych towarów, napływających tu codziennie. Konie kupowane w Europie za dziesięć dukatów odsprzedawane są tu za czterdzieści, a niekiedy pięćdziesiąt dukatów za sztukę. Nie ma takiego sukna z Europy, chociażby najbardziej zgrzebnego, za które nie można by uzyskać czterech dukatów od łokcia, a za delikatne tkaniny płacą nawet piętnaście dukatów od łokcia, zaś łokieć szkarłatu z Wenecji czy materiału tureckiego wart tu jest trzydzieści dukatów. Miecz ceni się na trzy lub cztery korony, tak samo ostrogi, uzdy i podobne artykuły. Takoż samo korzenie sprzedaje się po wysokiej cenie, ale ze wszystkich towarów najdroższa jest sól.

c1 Źródło: Handel w Gao wg XVI-wiecznego arabskiego podróżnika i dyplomaty Leo Africanusa, [w:] Jerzy Hauziński, Kraje i kultury śródziemnomorskie, Poznań 1990, s. 332–333.

Władza zwierzchników Ghany została zniweczona, a ich sąsiedzi, Susu, zhołdowali tę krainę i uprowadzili ludność do niewoli. Później ludność Melli (tj. Mali) do tego stopnia się zwiększyła, że stała się ona panem całej tej prowincji i podporządkowała Czarnych w sąsiednich krainach. Zwyciężywszy Susu, Melli okupowało wszystkie posiadłości, które tworzyły to starożytne królestwo, i rozciągnęło swoje panowanie na królestwo Ghana na zachodzie po Ocean Atlantycki. Wyznawali oni islam, i powiadają, że pierwszym spośród nich, co nawrócił się na tę religię, był król imieniem Baramendana.

c2 Cytat za: Wielka Historia Świata, t. 5, Późne średniowiecze, pod red. nauk. K. Baczkowskiego, Kraków 2005, s. 686.

A Bóg wejrzał na jego męczeństwo w owym dniu i dał mu dziedzictwo i królestwo. Pojął, że upodobał go sobie Bóg, i gdy zasiadł na tronie, obdarzył bogato biednych i potrzebujących. Bóg zaś, widząc stałość jego miłości, ukazał mu anioła, który we śnie przywiódł go przed oblicze Boże. Bóg pokazał mu, jak ma zbudować 10 kościołów, każdy zaś inny. A gdy spełnił wskazania Boże i zbudował owe kościoły, dziedzicem królestwa mianował swego bratanka i zmarł w pokoju.

c3 Cytat za: Wielka historia świata, tom IV Kształtowanie średniowiecza, A. Bieniek, K. Kościelniak, M. Salamon, K. Stopka, A. Waśko, Kraków 2005 str. 241.