Tadeusz Różewicz Kartoteka. Kartoteka rozrzucona

Do pokoju wchodzi Olga. Kobieta w średnim wieku. Staje w „nogach” łóżka. Zdejmuje płaszcz. Płaszcz, torbę, szal itp. składa na łóżku.
OLGA Przechodziłam i usłyszałam, że mnie wołasz...
BOHATER Ja, ciebie?
OLGA Minęło piętnaście lat, jak wyszedłeś z domu. Nie dałeś znaku życia.
BOHATER Tak.
OLGA Nie zostawiłeś adresu.
BOHATER Nie miałem.
OLGA Mówiłeś, że idziesz po papierosy.
BOHATER Papierosy kupiłem.
OLGA Piętnaście lat cię nie było! Co u ciebie? Co z tobą? Wytłumacz się, powiedz coś.
BOHATER Opowiem ci dowcip.
OLGA Dowcip. W takiej chwili! To jest okropne. On mi powie dowcip, po piętnastu latach...
BOHATER Napiłbym się herbaty.
OLGA Herbata w takiej chwili, kiedy ja pragnę rachunku z całego twego życia… Zawiodłam się na tobie, Henryku!
BOHATER Ja mam na imię Wiktor!

cytat 6 Źródło: Tadeusz Różewicz, Kartoteka. Kartoteka rozrzucona, Kraków 1997, s. 29–76.

Galina Nikolaevna Sanaeva "Kartoteka" Tadeusza Różewicza i "Wiśniowy sad" Antoniego Czechowa: geneza poetyki

W swoim pierwszym dramacie [...], Kartotece, autor pokazuje, że milczenie staje się źródłem mowy. Stara się przełamać stereotypowe wyobrażenie o dramacie jako o procesie ruchu. Zamiast tego dąży do wypełnienia przestrzeni dramatu pauzą. Bohater Kartoteki wprawdzie próbuje coś powiedzieć: czasem ze swojej woli (w rozmowie z Dziewczyną), czasem chce się zwierzyć (Wujkowi), ale coraz częściej to do niego ktoś się zwraca, zadaje mu pytania (Olga, Tłusta Kobieta, Wrona). Spotkanie z Rodzicami przekształca się w sesję sądową, Gość w Cyklistówce czyta jego biografię. Bohater w rozpaczliwej samotności wygłasza długie monologi, ale cokolwiek by nie próbował powiedzieć, jego mowa składa się jakby z fragmentów, fakty nie są uporządkowane, są rozrzucone. Owe monologi ktoś ciągle przerywa, ktoś nieustannie wtrąca się w dialogi; Bohater nie może się skupić na najważniejszym, na tym, co mówi. Dialog z Wujkiem doskonale to obrazuje:

BOHATER Smutny jestem, wujku. Wie wujek, kiedy byłem małym chłopcem, bawiłem się w konie. Zamieniałem się w konia i z rozwianą grzywą pędziłem przez podwórko i ulice. A teraz, wujku, nie mogę się zmienić w człowieka, choć jestem dyrektorem instytutu. Chciałbym rozkopać ziemię, wygrzebać kilka ziemniaków i upiec wujkowi. Ziemniaki mają szarą, szorstką łupinę. Są w środku białe, sypkie i gorące. [...] Jabłka wiszą na gałązkach. Czekają na moją rękę. Tak jak dziewczęta...
WUJEK Czemu, Kaziu, nie wracasz? Czekamy na ciebie wszyscy. I mama, i siostry.

Ten dosyć charakterystyczny dla Kartoteki dialog jest godny uwagi z dwóch powodów: brak logiki w monologu Bohatera świadczy o wewnętrznym chaosie, a odpowiedź Wujka tylko podkreśla ten dysonans.

1 Źródło: Galina Nikolaevna Sanaeva, "Kartoteka" Tadeusza Różewicza i "Wiśniowy sad" Antoniego Czechowa: geneza poetyki, „Teksty Drugie” 2009, nr 6(120), s. 150.