Ukaz o zbiegłych poddanych z listopada 1597 r.

Ukaz o zbiegłych poddanych z listopada 1597 r.
W roku 106, 24 listopada, car i wielki kniaź całej Rusi, Fiodor Iwanowicz, rozkazał, a bojarzy uchwalili.
Chłopi, którzy od bojarów i od dworian, i od ludzi z prikazów, i od dzieci bojarskich oraz innych ludzi z pomiestii [...] i z klasztornych włości uciekli w ciągu 5 lat przed bieżącym rokiem 106, przeciwko tym chłopom zbiegłym, za ich ucieczkę, i przeciwko tym posiadaczom pomiestii, z powodu których zbiegli i u których po ucieczce mieszkają, udzielić patriarszym, metropolitalnym i władyczym, dzieciom bojarskim i rządcom wsi klasztornych i służkom, prawo skargi i usilnego poszukiwania wszelkimi siłami – a po odnalezieniu i po wyroku sądowym należy tychże chłopów zbiegłych z żonami i dziećmi, i z całym dobytkiem przywrócić na dawne ich miejsce zamieszkania.
A chłopi, którzy zbiegli od bieżącego roku 106, sześć, siedem, dziesięć lat i dawniej, jak i ci posiadacze pomiestii i wotczyn, z powodu których oni zbiegli [...], na tych zbiegłych chłopów, za ich ucieczkę, i na tych posiadaczy pomiestii i wotczyn, u których oni po ucieczce mieszkają, do bieżącego roku 106 sześć, siedem i dziesięć lat lub więcej, żeby nie zwracali się do cara z prośbą; i car rozkazał, a bojarzy uchwalili: tych zbiegłych chłopów za ich ucieczkę, i tych posiadaczy pomiestii i wotczyn, u których oni po ucieczce mieszkają, do sądu nie pozywać, i z powrotem tych, gdzie kto mieszkał, nie wywozić.

1 Źródło: Ukaz o zbiegłych poddanych z listopada 1597 r., [w:] Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, wybór M. Kinstler, M. J. Ptak, Wrocław 1996, s. 370–371.

Ludwik Bazylow Historia Rosji

Szaleństwa oprczyników zrujnowały znaczne połacie kraju, zwłaszcza gospodarstwa chłopskie i osłabiły siłę bojową państwa. Tylko w podobnej sytuacji mogła spotkać kraj taka katastrofa, jak najazd chana krymskiego Dewlet‑Gireja, który w roku 1571 dotarł aż do Moskwy, ograbił i spalił całe miasto z wyjątkiem Kremla […]. Trudno było więc utrzymywać opryczninę i w 1572 r. zasadniczo ją zlikwidowano, choć w zmienionych formach istniała jeszcze przez kilka lat. […]
Znaczenie opryczniny – żeby jeszcze raz o tym wspomnieć – interpretowano dotąd niejednolicie, do bezkrytycznych zachwytów nad jej „osiągnięciami” włącznie. Jeśli może być mowa o osiągnięciach, należałoby je widzieć chyba tylko w radykalnym położeniu kresu poprzednim konfliktom między carem i bojarstwem. W okresie tym nastąpiło niewątpliwie umocnienie zabiegów centralizacyjnych, a wielcy feudałowie, reprezentanci tendencji odśrodkowych, doznali takich strat, że przez pewien czas nie mogli już niczym zagrozić władzy centralnej. […] Bezpośrednio zaś łączy się z okresem opryczniny ruina kraju, zagłada wielu tysięcy ludzi i ogólna anarchia, którą przezwyciężyć wcale nie było łatwo. Rezultatem opryczniny był również znaczny wzrost ucisku pańszczyźnianego i w ogóle umocnienie się poddaństwa – nieuchronne następstwo wzrostu roli szlachty, która najchętniej widziała całkowite i nieodwracalne przytwierdzenie chłopów do ziemi.

2 Źródło: Ludwik Bazylow, Historia Rosji, t. 1, Warszawa 1985, s. 201.