Rady Piotra Illicino ze Sieny w kwestii reformy szkolnictwa polskiego

Wiesz, jak przychylnie i łaskawie królowie Polski patrzą na mędrców i uczonych; ty jesteś tej przychylności najlepszym przykładem, bo gdybyś nie był mądry i roztropny, nie byłbyś biskupem ani kanclerzem królestwa, które to godności wyłącznie dzięki swej cnocie uzyskałeś. W związku z Twoją pilnością i staraniem na tych obu urzędach wykazywanych jedno chcę powiedzieć: Ustal dla doktorów i magistrów najsłuszniejsze metody nauczania, nakaż wszystkim, by wykładali rzeczy najlepsze (jak zaleca Kwintylian), nie pozwalaj czytać autorów marnych i niedorzecznych, odrzuć błahostki i brednie, każ pominąć barbaryzmy. Niech zamilkną wykładowcy ksiąg pospolitych. Niech będą wykładane wyłącznie dzieła autorów najgodniejszych – Platona, Arystotelesa, Isokratesa, Demostenesa, Ksenofonta, Homera, Hezjoda, Sofoklesa, Cycerona, Wergiliusza, Salustiusza, Cezara i innych im podobnych.

A Źródło: Rady Piotra Illicino ze Sieny w kwestii reformy szkolnictwa polskiego, [w:] Teksty źródłowe do dziejów wychowania. Odrodzenie, t. 3, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 49–50.

Jerzy Liban z Legnicy Mowa o pochwale filozofii (1539)

Jeśli zaś pragniemy przyjrzeć się dokładnie członkom tak wielkiego ciała, najpierw spójrzmy na naukę dotyczącą piśmiennictwa – literatury, nazwanej tak od liter, które strzegą swoich dźwięków i oddają je jak powierzony depozyt. Po grecku zwie się ona gramatyka. Jest to matka i żywicielka wszystkich innych nauk. Nasycony jej mlekiem znajdzie otwarte podwoje do wszelkich innych sztuk. […] Gramatyka bowiem należy do tego typu nauk, że jeśli nie da ona przyszłemu mówcy trwałych fundamentów, zawali się wszystko, co potem zechcielibyśmy budować. Jest ona niezbędna dla dzieci, miła dla starców. Ona jedna ze wszelkiego typu nauk więcej zamyka w sobie wysiłku niż zewnętrznych pozorów uczoności. Dlatego też w dawnych czasach krytycy i imperatorzy autorów chętnie używali tego imienia. Angelo Poliziano w utworze Czarownica nazywa ich gramatykami, twierdząc, że ich zadaniem jest zbadać i objaśnić wszelki rodzaj piśmiennictwa: poetów, historyków, mówców, filozofów, lekarzy, prawników. Lecz nasze pokolenie, mało obeznane ze starożytnością, dla gramatyki przeznaczyło bardzo wąski zakres. Natomiast niegdyś, w starożytnych czasach, stan ten cieszył się tak wielką powagą, że cenzorami i sędziami wszystkich pism byli wyłącznie gramatycy. Ich też właśnie dlatego nazywano krytykami. Przeto nie tylko wiersze zaznaczali (jak to określa Kwintylian) ołówkiem cenzora, lecz również i księgi, które w ich przekonaniu były nieautentyczne, pozwalali sobie usuwać, tak jak z rodziny wyrzuca się podrzutki. Ponadto jednych autorów ustawiali w określonym porządku, innych w ogóle wyłączali z liczby pisarzy.

B Źródło: Jerzy Liban z Legnicy, Mowa o pochwale filozofii (1539), [w:] Materiały źródłowe do historii kultury. Odrodzenie, oprac. M. Demska-Trębaczowa, Warszawa 1981, s. 162.

Jerzy Ziomek Historia literatury polskiej. Renesans

Gramatyka polska Statoriusa wyszła w roku 1568 u Wirzbięty w Krakowie […]. Źródłem przykładów dla polskiej gramatyki w znacznej części jest Rejowy Wizerunk w wydaniu z roku 1558.

W dedykacji swej gramatyki Stojeński twierdzi, że w języku polskim są określone i stałe prawa gramatyczne, dzięki którym nauka tego języka staje się nietrudna i przyjemna.

C Źródło: Jerzy Ziomek, Historia literatury polskiej. Renesans, Warszawa 1980, s. 56.

Andrzej Wyczański Dogonić Europę

Popularyzacja języka polskiego przez piśmiennictwo pierwszej połowy XVI w. łączyła się z paroma zjawiskami. Druki przestały służyć wyłącznie potrzebom środowiska kościelnego, szkolnego czy naukowego. Publikowano przecież wówczas przepisy prawne, dokumenty i konstytucje sejmowe (pierwsze z nich wydał Jan Łaski w swoich Statutach w 1506 r.), mowy i listy, poezję humanistyczną. Oprócz nich pojawiły się również teksty literackie niższych lotów, a później pisma polemiczne, modlitewniki, kazania, historie, kroniki itp. Od 1543 r. tylko po polsku drukowane były konstytucje sejmowe, polszczyzna dominowała w urzędowaniu i zapisach sądów szlacheckich oraz wiejskich (czyli chłopskich w tym okresie), potem spolonizowała się dokumentacja gospodarcza i skarbowa.

D Źródło: Andrzej Wyczański, Dogonić Europę, Kraków 1987, s. 41–42.

Jerzy Topolski Polska w czasach nowożytnych (1501–1795)

Tym niemniej już około połowy XVI wieku język polski zaczął dominować w życiu publicznym. Świadectwem tego jest m.in. fakt drukowania od połowy wieku uchwał sejmowych po polsku, a także coraz częstsze występowanie przeciw łacinie w sądach. […]

Autorom zaczynało zależeć na dotarciu do możliwie licznych czytelników. Starali się więc pisać po polsku. […] W XVI wieku, jak twierdzi Teresa Skubalanka, zaczął wykształcać się polski styl naukowy wraz z naukową, oczywiście w początkowym stadium, terminologią.

E Źródło: Jerzy Topolski, Polska w czasach nowożytnych (1501–1795), Poznań 1999, s. 123.