Święty Tomasz z Akwinu Dzieła wybrane

1. Otóż człowiek jest z natury stworzeniem społecznym i politycznym, żyjącym w gromadzie, bardziej nawet niż wszystkie zwierzęta. [...] Jeśli więc jest naturalne dla człowieka żyć w licznej gromadzie, wobec tego wszyscy potrzebują jakiegoś kierowania całością. [...] Podobnie jak ciało człowieka lub jakiegoś zwierzęcia uległoby rozpadowi, gdyby nie było w nim ogólnej siły przewodniej, zmierzającej ku dobru wspólnemu wszystkich członków. [...] Jeśli więc rządzący porządkuje społeczność wolnych ku dobru wspólnemu społeczności, będą to rządy słuszne i sprawiedliwe [...]. Jeśli jednak rządy kierują nie ku dobru wspólnemu społeczności, ale ku prywatnemu dobru rządzącego, będą to rządy niesprawiedliwe i przewrotne [...] Jeśli więc niesprawiedliwe rządy są sprawowane przez jednego tylko, który w nich szuka swojej korzyści, a nie dobra poddanej sobie społeczności, taki władca nazywa się tyranem. Nazwa pochodzi od przemocy [...]. Zatem królem jest ten, kto jako jeden rządzi społecznością miasta lub kraju, dla jej dobra wspólnego.

2. Ponieważ rządy jednego jako najlepsze należy stawiać na pierwszym miejscu, ale zdarza się, że zmieniają się one w tyranię, a to jest [...] najgorsze, społeczność musi z całą starannością troszczyć się o króla, aby nie popaść w tyranię. Najpierw konieczne jest, aby ci do których to należy, takiego człowieka wynieśli na króla, który nie ma skłonności do tyranii. [...] Następnie tak należy ułożyć rządy w królestwie, aby ustanowiony już król nie miał sposobności do tyranii. [...] Wreszcie należy zatroszczyć się o możliwość przeciwstawienia się, gdyby król zwrócił się ku tyranii.

3. Zatem trzeba patrzeć, co Bóg czyni dla świata – i stąd wnioskować co powinien czynić król. Otóż ogólnie dwa dzieła Boże wobec świata trzeba wziąć pod uwagę: pierwsze, że świat stworzył, i drugie, że stworzonym światem rządzi.
   Te dwa dzieła spełnia również dusza wobec ciała: po pierwsze, moc duszy kształtuje ciało, i po drugie, dusza ciałem rządzi i je porusza. Otóż to drugie ściślej należy do urzędu królewskiego; rządy są zadaniem wszystkich królów i stąd bierze się nazwa „król”. [...]

4. Podobnie jak ustanowienia miasta lub królestwa dokonuje się w odniesieniu do ustanowienia świata, tak samo z rządów Bożych należy wnioskować, na czym polegają rządy [króla]. [...] Widać to na przykładzie okrętu, którym sterowanie jest obrazem rządów. Albowiem cieśla troszczy się o odnowienie okrętu, jeśli coś się w nim zepsuło, natomiast żeglarz zabiega o to, aby doprowadzić go do portu. Tak samo postępuje się z człowiekiem: albowiem lekarz troszczy się o zachowanie jego życia, ekonom o zaspokojenie potrzeb życiowych, nauczyciel – o to żeby poznał prawdę, zaś wychowawca – aby żył zgodnie z rozumem. [...] Posługę więc tego Królestwa powierzono – aby sprawy duchowe były oddzielone od ziemskich – nie królom ziemskim, ale kapłanom, a zwłaszcza najwyższemu kapłanowi, następcy Piotra, zastępcy Chrystusa, biskupowi rzymskiemu. Jemu wszyscy królowie ludu chrześcijańskiego winni być poddani jak samemu Panu Jezusowi Chrystusowi. [...]

5. Otóż celem życia, które obecnie dobrze przeżywamy, jest szczęście wieczne. Dlatego zadaniem króla jest tak troszczyć się o dobre życie społeczeństwa, jak tego wymaga osiągnięcie szczęścia niebieskiego. Niech mianowicie popiera to, co prowadzi do szczęścia niebieskiego, a tego co mu się sprzeciwia, niech – na ile to możliwe – zakazuje. [...] Po wtóre, niech swoimi prawami i rozkazami, karą i nagrodą, powstrzymuje poddanych sobie ludzi od niegodziwości i prowadzi ich do czynów cnotliwych; a przykład niech bierze z Boga, który dał ludziom swoje prawa, i nagradza tych, którzy je zachowują, przestępcom zaś wymierza kary. Po trzecie, niech król przykłada troski o bezpieczeństwo poddanej sobie społeczności ze strony wrogów: nic bowiem nie pomoże unikanie wewnętrznych niebezpieczeństw, jeśli nie da się obronić [królestwa] przed zewnętrznymi.

dc Źródło: Święty Tomasz z Akwinu, Dzieła wybrane, tłum. Jacek Salij OP, Poznań 1984, s. 135–154.

Brunetto Latini Skarbiec wiedzy

Jakiego człowieka powinno się wybierać na pana i władcę

Ponieważ władca to jakby głowa obywateli, a każdy człowiek pragnie mieć zdrową głowę, bo kiedy ona niedomaga, wszystkie inne członki od tego chorują, dlatego obywatele powinni przede wszystkim starać się, by znaleźć takiego władcę, który pomyślnie będzie nimi kierował według wymogów prawa i sprawiedliwości. [...] Powinni tu rozważyć dwanaście kwestii.

1. Po pierwsze, jak mówi Arystoteles, człowiek staje się mądry przez długoletnie doświadczenie w różnych sprawach, takie zaś doświadczenie można zdobyć tylko w długim życiu. Jest więc oczywiste, że człowiek młody nie może być mądry [...]; dlatego Salomon mówi: nieszczęsna kraina, która ma młodego króla! [...]

2. Po drugie, trzeba zważać nie na potęgę przyszłego pana i jego rodu, ale na szlachetność jego serca, godne życie i obyczaje, a także cnotliwe uczynki [...]. Jeśli zaś w parze ze szlachetnym sercem idzie szlachetny ród, z pewnością takie połączenie największą ma wartość pod każdym względem.

3. Po trzecie, pan winien być sprawiedliwy; [...] rozum bez sprawiedliwości nie jest rozumem, ale przewrotnością, i [...] nie ma wartości to, co jest pozbawione sprawiedliwości.

4. Po czwarte, musi mieć sprawny i przenikliwy rozum, zdolny poznać całą prawdę o sprawie, zrozumieć i bez trudu dowiedzieć się tego, co trzeba, a także dostrzegać przyczyny wszystkiego [...].

5. Po piąte, powinien być mężny i wielkiej odwagi, [...] nie może też zbyt pochopnie ufać słowom innych. [...] Może osiągnąć tyle, ile naprawdę jest wart, jedynie ten, kto nie ma o sobie wygórowanego mniemania. Nikogo też nie ceni się dla jego godności, lecz za to, jak postępuje [...].

6. Po szóste, nie powinien pragnąć pieniędzy ani poddawać sie innym zachciankom, gdyż obie te rzeczy szybko spowodują jego upadek. [...] Bardzo też należy zważać, aby nadmiernie nie pragnąć godności, często bowiem lepiej z nich zrezygnować niż je przyjąć.

7. Po siódme, musi on być bardzo dobrym mówcą; konieczne jest bowiem, by władca mówił lepiej od innych [...]. Przede wszystkim jednak nie powinien on mówić zbyt wiele, gdyż mówiąc za dużo, może popełnić błąd: jak przez jedną strunę zabrzmi fałszywie cała cytra, tak jedno niebaczne słowo może zaprzepaścić honor mówcy i całą mowę.

8. Po ósme, nie powinien wydawać bez miary i marnotrawić swych dóbr, ponieważ każdy, kto tak czyni, musi stać się grabieżcą i złodziejem; niechże jednak dba, by chcąc ustrzec się tej wady, nie popadł w skąpstwo, ono bowiem jeszcze bardziej hańbi osobę władcy.

9. Po dziewiąte, nie powinien być zbyt porywczy ani trwać długo w swym gniewie i rozdrażnieniu; gniew mieszkający w sercu władcy jest podobny do pioruna i nie pozwala poznać prawdy ani słusznie osądzać.

10. Po dziesiąte, niech będzie bogaty i możny, ponieważ jeśli zdobią go inne cnoty, prawdopodobnie pieniądze go nie zepsują. [...]

11. Po jedenaste, nie powinien zarazem sprawować władzy gdzie indziej, trudno bowiem uwierzyć, by ktoś sprostał w dwóch miejscach obowiązkowi tak wielkiej wagi, jakim jest panowanie nad ludźmi.

12. Po dwunaste i najważniejsze, musi wierzyć prawdziwie w Boga i ludzi, ponieważ bez wiary i wierności nie może być zachowana praworządność.

dc2 Źródło: Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, oprac. M. Frankowska-Terlecka, T. Giermak-Zielińska, tłum. M. Frankowska-Terlecka, T. Giermak-Zielińska, Warszawa 1992, s. 454–456.