Franco Cardini Wojownik i rycerz

Nie ulega wątpliwości, że gdy tylko godność rycerska – do której dochodziło się poprzez ceremonię pasowania – zaczęła nabierać charakteru ważnego czynnika społecznego i kulturowego, a rycerstwo zatem, z luźnego braterstwa zorganizowanych w zgromadzone wokół wodza grupy zbrojnych, przekształcało się w instytucję, władcy feudalnej Europy zaczęli interweniować w ten proces w celu zahamowania pasowań na zasadzie kooptacjikooptacjakooptacji, a także uregulowania wstępu do tej skądinąd złożonej społeczności wyróżnionych przez cingulum militarecingulum militarecingulum militare. [...] W praktyce zaczęto negować prawo do noszenia rycerskiego pasa i ostróg tym, którzy nie mieli w rodzinie, wśród bezpośrednich przodków, jakiegoś rycerza. Choć godność rycerska nigdy nie została sama w sobie uznana za dziedziczną, jednakże dziedzicznymi stały się rekwizyty niezbędne do jej osiągnięcia, więc i przywileje związane z rycerskim statusem, a także i ciążące na nim obowiązki. Na dłuższą metę te ostatnie okazały się o wiele cięższe od pierwszych, tym bardziej, że ceremonia pasowania na rycerza – gdy nie skorzystało się z okazji w przeddzień bitwy lub w dzień nazajutrz po bitwie, lub z przejazdu księcia przez daną miejscowość (w tych bowiem okolicznościach dokonywano pośpiesznych pasowań) – połączona nadto z kąpielą, czuwaniem przy broni, darami (przede wszystkim szatami) i ucztą, którą świeżo pasowany rycerz musiał wydać dla przybyłych na uroczystość, była ekonomicznie ciężka do zniesienia. Wyjaśnia to, dlaczego w ciągu XIII wieku liczni, mający do tego prawo, rezygnowali z dostąpienia godności rycerskiej, pozostając – zwłaszcza w Anglii — [...] paziami czy giermkami, a więc w randze stojącej za rycerzem, zajmowanej przez tych, którzy mieli nadzieję pewnego dnia przywdziać złocone ostrogi, lecz zważywszy na koszty, jakie to za sobą pociągało, woleli pozostać ubiegającymi się przez całe życie. Jest faktem dobrze znanym, że squiresquiresquire na ziemi brytyjskiej stał się typowym przedstawicielem drobniejszej szlachty.

Jednocześnie stopniowo zaczęły się pojawiać (pomijając ogólny termin miles, jednoczący wszystkich członków tej kategorii, która idealistycznie miała być ponadnarodowym braterstwem  broni, związany ze znakami i tradycją obłóczyn) różnice regionalne i narodowe rycerstwa, jakie przy istniejącej tendencji dziedziczenia znajdowały swój swoisty ideologiczno‑kulturowy wyraz w heraldyceheraldykaheraldyce. Potrzebie zapewnienia odnowy społecznej, zwłaszcza w czasach o tak silnej ruchliwości społeczno‑gospodarczej, jak stulecia XIII‑XIV, odpowiadały we Francji specjalne lettres d'anoblissement (listy nobilitacyjne). Uchylały one zarządzenia restrykcyjne i pozwalały ludności skromnego pochodzenia na dostąpienie godności rycerskiej i przyjęcie herbu. Były to dwa zasadnicze znaki przynależności do tej grupy społecznej, która zaczęła zarysowywać się jako warstwa szlachecka. Również w miastach północnych i środkowych Włoch, gdzie pod koniec XIII wieku godność rycerska uważana była przez różne rządy „pospólstwa”, według wyrażenia przedsiębiorców i kupców, za jedną z cech wyróżniających środowiska „magnackie”, które należało wykluczyć od udziału we władzy, szybko stała się ambicją tychże samych „nowych ludzi”. Lubili oni zresztą lokować swe kapitały w zamkach i ziemi oraz naśladować szlachecki styl życia na wzór arystokratów francuskich czy niemieckich [...]. Szybko pasują się oni na „rycerzy ludu”, a w 1378 roku we Florencji ciompi (łachmaniarze), czyli zatrudnieni w przemyśle tekstylnym robotnicy najemni, przypisywać sobie nawet będą prawo dokonywania tego królewskiego aktu mianowania rycerzy. Godność rycerska zresztą była warunkiem stawianym ubiegającym się o pewne wysokie funkcje, jak na przykład burmistrza czy kapitana ludu, w miastach nie będących ich miastem rodzinnym.

W miarę upływu czasu termin „rycerz” nie wydaje się już wystarczający dla wskazania posiadającego godność rycerską. Walka na koniu praktykowana była bowiem również niezależnie od tej godności, tak że stopniowo zaczęto odczuwać potrzebę odróżnienia na przykład zwykłych milites od milites wyekwipowanych (to znaczy tych, którzy byli pasowani na rycerzy) lub, jak określano ich później, od equites aurati — termin przełożony następnie przez włoskie źródła na język ludowy jako cavalieri a speron d'oro (rycerze o złotych ostrogach). Stanowiło to wszakże tylko wyróżnik społeczny i posiadaczom tego tytułu wcale nie spieszno było dosiąść konia. Zazwyczaj w rzeczywistości tworzenia się wojska miejskiego, pańskiego lub najemnego, prawne posiadanie godności rycerskiej dawało ze swej strony prawo do wyższego wynagrodzenia za najemną służbę, lecz do niczego lub prawie do niczego innego. I oczywiście liczne musiały być nadużycia.

W późnym średniowieczu konna jazda ciągle jeszcze uważana była za trzon wojska. W zależności od swej rangi rycerze uważali się za „chorążych” (to znaczy trzymających chorągiew, symbol sprawowanej przez nich jurysdykcjijurysdykcjajurysdykcji na swoich ziemiach, a więc przewodzących pewnej grupie zbrojnych) lub za „bakałarzy”; termin ten w języku francuskim tłumaczono jako odpowiednik bas chevalier (niższego rycerza). W rzeczywistości przedział między „wysoką” a „niską” szlachtą był już bardzo znaczny i, pomijając liczną grupę osób skromnego pochodzenia wyniesionych wolą królewską do stanu rycerskiego, stawało się wyraźnie widoczne, że rycerstwo, w różnorodnych formach, zaczęło tworzyć warstwę niższą, a niekiedy wręcz najniższą, przeżywającej kryzys arystokracji. Następowało to z chwilą, gdy podstawy jej znaczenia, ziemia i broń, przestały być ważne w tych czasach, zdominowanych przez coraz bardziej centralizacyjne programy monarchii [...], które z feudalnychfeudalizmfeudalnych zmierzały w kierunku absolutnych i przez gospodarkę monetarną, znajdującą się w rękach kupców, bankierów i przedsiębiorców, którzy choć lubili rycerski przepych i związane z nim przywileje cywilne oraz znaki heraldyczne, z pewnością jednak nie mieli najmniejszego zamiaru uczynić z tego podstaw egzystencji i tym mniej jeszcze osobiście stawać do walki.

We Francji jednakże ci niżsi rycerze, posiadający feuda, które często ledwie wystarczały na wyekwipowanie jednego tylko zbrojnego (tzw. feuda „tarczowe”), znaleźli na długi czas pole dla na swoisty sposób dochodowej działalności, jaką była wojna stuletniawojna stuletniawojna stuletnia. W Niemczech rycerstwo [...] zawsze pozostawało rygorystycznie odseparowane od wysokiej arystokracji i które system [...] przykuł do roli niższej szlachty, znajdowało środki utrzymania w niekiedy bardzo biednej ziemi i pocieszało się uczestniczeniem w turniejach. Stały się one prawdziwą instytucją, lecz nazbyt często ubodzy i zadłużeni rycerze z konieczności przemieniali się w rabusiów (Raubritter), na niekorzyść przede wszystkim bogatych kupców, pogardliwie nazywanych „workami pieprzu”. Ci ostatni ze swej strony organizowali w odwecie karne wyprawy przeciwko zamkom lub najmowali innych rycerzy, podobnie przyciśniętych potrzebą, jak ich koledzy rabusie, do tego stopnia, że posuwali się aż do zdradzenia własnej rangi („handlarze krwią”, jak ich nazywano) i zajęcia się polowaniem na żyjących poza prawem, niezależnie od tego, czy ci ostatni nosili pas rycerski i pozłacane ostrogi. Wyjaśnia to, dlaczego tak często ci zdesperowani i wyniośli rycerze, których jedyną umiejętnością była wojna, zaciągali się do najemnego wojska.

4 Źródło: Franco Cardini, Wojownik i rycerz, [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 2000, s. 134–138.