Honoriusz Balzac Ojciec Goriot

Jan Joachim Goriot był przed Rewolucją prostym robotnikiem w handlu mąki, zdatnym, oszczędnym i dość przedsiębiorczym, aby kupić interes swego pana, którego los uczynił ofiarą pierwszych rozruchów w 1789. Osiedlił się przy ul. Jusienne, blisko hali zbożowej, i miał ten zdrowy rozsądek, że przyjął prezydenturę sekcji, aby zyskać dla swego przemysłu protekcję najwybitniejszych figur owej niebezpiecznej epoki. Roztropność ta była początkiem jego fortuny, która zaczęła się w dniach nieurodzaju, fałszywego lub prawdziwego, będącego przyczyną olbrzymiego wzrostu cen zboża w Paryżu. Lud dusił się u bram piekarzy, gdy pewne osoby znajdowały bez kłopotu bułeczki i ciasta u pasztetników. W ciągu tego roku obywatel Goriot zebrał sumy, dzięki którym mógł później uprawiać handel z całą przewagą kapitału; zdarzyło mu się to, co się zdarza ludziom posiadającym jedynie specjalne zdolności: mierność ocaliła go. Zresztą, ponieważ majątek jego wyszedł na jaw dopiero w chwili, gdy bogactwo nie przedstawiało już niebezpieczeństwa, nie obudził niczyjej zazdrości. […]

Dwa wyłączne uczucia wypełniły serce handlarza mąki, pochłonęły cały jego sok, jak handel zbożem zużywał całą jego inteligencję. Żona jego, jedyna córka bogatego rolnika z Brie, stała się dlań przedmiotem ubóstwienia, miłości bez granic. Goriot podziwiał w niej naturę delikatną a silną, tkliwą a wdzięczną – przeciwieństwo jego własnej. […] Po siedmiu latach szczęścia bez chmurki Goriot, nieszczęściem dla siebie, stracił żonę: zaczynała i poza sferą miłości zdobywać na niego wpływ. Może byłaby uszlachetniła tę ciężką naturę, może byłaby tchnęła w nią zrozumienie świata i życia. W tych okolicznościach uczucia ojcowskie rozwinęły się u Goriota niemal do obłędu. Przywiązanie swoje, zawiedzione przez śmierć, przeniósł na dwie córki, które zrazu zadowoliły wszystkie jego uczucia.

2 Źródło: Honoriusz Balzac, Ojciec Goriot, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1972, s. 97–99.

Tadeusz Boy-Żeleński W perspektywie czasu

Dam jeden przykład wśród wielu. Jeden z bohaterów Ojca Goriot, młody Rastignac, do którego autor ma wyraźną słabość, chciałby zostać kochankiem pani de Nucingen, żony bogatego bankiera, przy czym snuje takie marzenia: „Jeżeli pani de Nucingen zainteresuje się mną, nauczę ją panować nad mężem. Ten mąż robi złote interesy, pomoże mi zdobyć fortunę”.

Rastignac, szlachetnie urodzony, ale zubożały młodzieniec, ma kuzynkę, wicehrabinę de Beauséant, z krwi niemal królewskiej i jedną z królowych owego Paryża z czasów Restauracji. Zwierza się naiwnie tej wielkiej damie ze swojej wstydliwej nędzy, ze swoich smutków i nadziei. Pani de Beauséant w dobroci serca daje chłopcu klucz do fortuny: zaproszenie na bal do swego pałacu, celem wręczenia go ambitnej bankierowej, dla której dostać się do tego pałacu jest niedościgłym marzeniem. „Jeżeli
ją do mnie wprowadzisz - mówi do kuzyna - staniesz się jej beniaminkiem. Będzie cię ubóstwiać. Kochaj ją potem, jeśli zdołasz; jeżeli nie, posłuż się nią...” I dodawszy jeszcze parę dwuznacznych nauk w tym sensie, szlachetna wicehrabina kończy: „Daję ci swoje nazwisko jak nić Ariadny, abyś wszedł w ten labirynt.

- Nie pobrudź go - rzekła podnosząc głowę i obrzucając młodzieńca królewskim spojrzeniem - oddaj mi je czyste”.

Wiedząc ściśle - od samego Balzaka - do czego to nazwisko ma służyć i do czego faktycznie posłuży - bo w istocie Rastignac idzie po trosze na utrzymanie do pięknej bankierowej, a potem robi majątek przy jej mężu - parskamy śmiechem, i to właśnie dlatego, że Balzac jest wzruszony, że topnieje wprost z podziwu dla swojej wicehrabiny. Bo nie dość tego. Ta pani de Beauséant w przeddzień swojego balu dowiaduje się, że kochanek jej - piękny margrabia portugalski – rzuca ją i żeni się bogato po kryjomu; w dniu jej balu on ma podpisać kontrakt ślubny. Ale zaproszenia są rozesłane, odwołać balu wicehrabina nie może, duma nie pozwala jej okazać, że cierpi. Przyjmuje więc z królewskim majestatem gości, aż gdy drzwi się zamknęły za ostatnim, wybucha płaczem. „Łzy te - mówi od siebie Balzac - świadczyły, że i najwyżej postawione osoby nie znajdują się poza prawami serca i nie żyją bez trosk, jak to chcieliby wmówić w lud jego dworacy”.

Zapewne, stracić kochanka - i to Portugalczyka - w dniu w którym się wydaje bal, to bardzo przykre, ale przyznaję,
że mimo całego mego uwielbienia i podziwu dla Balzaka, znów w tym miejscu zawsze mam ochotę parsknąć śmiechem.

5 Źródło: Tadeusz Boy-Żeleński, W perspektywie czasu, Warszawa 2006, s. 359–360.