Szanghajska organizacja współpracy jako jedna z form wielopłaszczyznowej współpracy Rosji i Chińskiej Republiki Ludowej

Po rozpadzie Związku Radzieckiego zakończony został wieloletni okres zimnowojennych antagonizmów w stosunkach międzynarodowych. Wraz z upadkiem świata dwubiegunowego pojawiła się nowa przestrzeń i nowe możliwości współpracy na obszarze azjatyckim. Na kontynencie tym najistotniejszymi graczami, mimo upadku Związku Radzieckiego, nadal pozostawała Federacja Rosyjska oraz Chińska Republika Ludowa, która dynamicznie rozwijała się pod kątem gospodarczym. Państwa te mimo dawnych antagonizmów oraz licznych konfliktów stanęły wobec nowej sytuacji międzynarodowej, w której nawiązanie współpracy mogłoby dać im nowe możliwości oraz wzmocnić ich pozycję na arenie międzynarodowej. Nowe otwarcie, jakim był upadek Związku Radzieckiego, we wzajemnych relacjach tych państw nie od razu zostało wykorzystane, jednak z czasem kooperacja zaczęła przybierać na sile, a wzajemne stosunki ulegać znaczącym przeobrażeniom. Współpraca rosyjsko‑chińska przybierała różnorodne formy. Począwszy od kontaktów dwustronnych i współpracy w zakresie handlu czy energetyki, aż do podjęcia działań w ramach Szanghajskiej Piątki, wspólnie z Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem, a następnie w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy.

c1 Źródło: Szanghajska organizacja współpracy jako jedna z form wielopłaszczyznowej współpracy Rosji i Chińskiej Republiki Ludowej, „Athenaeum” 2017, nr 54.

Rosja-Chiny. Nierówne partnerstwo

Sprzeczności między Chinami a Rosją są na tyle niewielkie, że oba kraje nie postrzegają się obecnie jako konkurenci. Jednakże owe różnice interesów uniemożliwiają trwały i silny sojusz Pekinu i Moskwy oraz wymuszają budowę nowego modelu „układu wielkich państw”. Głównym czynnikiem zbliżającym Rosję i Chiny jest rywalizacja tych państw ze Stanami Zjednoczonymi. Istotna jest jednak różnica w charakterze tej rywalizacji. W przypadku Rosji mówimy głównie o płaszczyźnie polityczno‑militarnej, w przypadku Chin – o gospodarce, a przede wszystkim handlu. Ta różnica jest długofalowym czynnikiem wpływającym na współpracę Pekinu z Moskwą. (…) Stroną dążącą w zdecydowanie większym stopniu do zacieśniania współpracy czy wręcz budowy sojuszu rosyjsko‑chińskiego jest Moskwa. Słabnąca Federacja Rosyjska w układzie z Państwem Środka szuka recepty na globalną dominację Stanów Zjednoczonych, która, zdaniem obecnych władz na Kremlu, stanowi główne źródło rosyjskich problemów, zarówno politycznych, militarnych, jak i ekonomicznych. Rosja zaczęła głośno mówić o budowie układu Moskwa‑Pekin w momencie, gdy stało się jasne, że polityka resetu w relacjach z USA dobiegła końca.

Do tego Władimir Putin poniósł dotkliwą porażkę w Libii (interwencja NATO, upadek reżimu Kadafiego), syryjska „arabska wiosna” przekształciła się w wojnę domową, zaś na ulice Moskwy i Sankt Petersburga wyszły zimą z 2011/2012 roku tłumy przeciwników władzy niewidziane od początku rządów Putina. Ówczesny premier oskarżył USA o próbę wywołania „kolorowej rewolucji” w Rosji i niemal jednocześnie, na łamach jednej z gazet, jako kandydat na prezydenta, napisał w lutym 2012 roku, „że wzrost ekonomiczny Chin nie jest zagrożeniem, lecz wyzwaniem, które niesie ze sobą kolosalny potencjał dla współpracy biznesowej, jest szansą, by skierować chiński wiatr w żagle naszej gospodarki”.

1 Źródło: Rosja-Chiny. Nierówne partnerstwo, 3.03.2020 r., dostępny w internecie: defence24.pl [dostęp 17.03.2020 r.].

BRIC dziesięć lat później, czyli anty-zachód w rozsypce

Podczas szczytów BRICS Brazylia, Chiny, Indie, Rosja i RPA podejmowały zagadnienia dotyczące kwestii gospodarczych i porządku międzynarodowego. Były to zarówno kwestie o charakterze globalnym, odnoszące się do porządku międzynarodowego, jak i związane z problemami społeczno‑ekonomicznymi oraz sposobami ich przezwyciężania.

Szczyty BRICS wskazały na konieczność budowania świata wielobiegunowego, który odzwierciedlałby współczesne procesy globalizacji i rosnącą współzależność. Podkreślano, że kryzys (...) z 2008 i 2009 r. jest dowodem na słabość międzynarodowego systemu finansowego. Opowiadano się więc za przebudową istniejących instytucji globalnych w tej sferze. Wzywano do zmian w funkcjonowaniu MFW, które służyłyby zwiększeniu wpływów państw BRICS w procesie podejmowania decyzji. Przywódcy państw BRICS zdawali sobie jednak sprawę, że pozycja i rola ich państw zależeć będzie także od ich rzeczywistej współpracy między sobą. Podkreślano więc konieczność wzrostu handlu wewnątrzregionalnego między państwami BRICS. Handel ten, mimo że się zwiększał, to opierał się głównie na imporcie przez Chiny z Rosji, Brazylii, RPA surowców, artykułów rolnych itd. Z kolei dla Chin i Indii państwa BRICS nie są głównym kierunkiem eksportowym. Omawiano także kwestie związane z rozwojem infrastruktury i bezpieczeństwem żywnościowym. Ściślejszą współpracę w dziedzinie rolnictwa zapowiedziano m.in. przy okazji spotkania ministrów rolnictwa państw BRIC w Moskwie w 2010 r. Podkreślano, że rynki wschodzące są zagrożone przez zbyt dużą niestabilność cen surowców (zwłaszcza żywności i nośników energii) oraz intensywne przepływy kapitału na te rynki. Państwa BRICS zobowiązały się do współpracy i monitorowania sytuacji w tej dziedzinie.

Podkreślano też poparcie dla ONZ jako głównej instytucji służącej rozwiązywaniu problemów globalnych. Zwracano uwagę na potrzebę reformy ONZ – w tym Rady Bezpieczeństwa – i zwiększenie roli państw BRICS w organizacji.

c7 Źródło: BRIC dziesięć lat później, czyli anty-zachód w rozsypce, „Rocznik Strategiczny” 2013, nr 14.

Jakub Stefanowski Podsumowanie szczytu Szanghajskiej Organizacji Współpracy

Rozszerzenie o Indie i Pakistan

Zdecydowanie najważniejszym postanowieniem szczytu z Astany było oficjalne włączenie Republiki Indii oraz Islamskiej Republiki Pakistanu do ugrupowania. Znaczenie tego włączenia zostanie przeanalizowane z trzech perspektyw: organizacji jako takiej, nowych członków oraz państw założycieli.

Wraz z rozszerzeniem Szanghajska Organizacja Współpracy stała się największą, pod względem liczby ludności, regionalną organizacją na świecie. Według danych Banku Światowego, w ramach SCO znajduje się blisko 42% całej ludzkości. Co więcej, państwa będące członkami SCO odpowiadają za ponad 28% światowego PKB (liczonego z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej).

Analizując znaczenie rozszerzenia oraz jego potencjalny wpływ na organizację, należy zwrócić uwagę na kilka kwestii.

Po pierwsze, jest to pierwsze pełne rozszerzenie w historii tej organizacji. Dodatkowo zmienia ono jej charakter, poszerzając jej zasięg o Azję Południową. Do tej pory SCO koncentrowała swoją działalność na regionie Azji Centralnej. Omawiane rozszerzenie jest zatem niewątpliwie sukcesem organizacji, zwłaszcza że jednym z jej celów jest budowanie i promocja bardziej policentrycznego porządku światowego.

Z drugiej strony podjęta decyzja jest wyjątkowo ryzykowna. W zgodzie z Kartą Szanghajskiej Organizacji Współpracy z 2002 r., decyzje w ramach SCO podejmowane są na zasadzie konsensusu. Biorąc pod uwagę liczne rozbieżne interesy Pekinu, Nowego Delhi oraz Islamabadu, ich wzajemne oskarżenia dotyczące wspierania terroryzmu i problemu Kaszmiru, rozszerzenie może stać się początkiem końca sprawnego funkcjonowania SCO.

Innym problemem dla SCO, wynikającym z przyjęcia Indii i Pakistanu, może być kwestia nieproliferacji broni jądrowej. W oświadczeniu wydanym dla prasy po szczycie w Astanie znalazła się wzmianka, że: „Głowy państw podkreślają znaczenie ścisłego przestrzegania zapisów Traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej”. Traktat ten nie został podpisany ani przez Indie, ani Pakistan.

Co więcej, pojawienie się Indii zmienia konfigurację sił w tym ugrupowaniu. Dotąd to tandem Chiny‑Rosja był najważniejszym duetem, który wyznaczał kierunek rozwoju organizacji. SCO będzie musiała odnaleźć odpowiednie miejsce dla Indii i ich interesów, aby te nie blokowały rozwoju omawianego ugrupowania. Dołączenie południowego mocarstwa wzmacnia także pozycję Rosji, która od dekad jest jego strategicznym partnerem i może odbić się to na zdolności do wynegocjowania konsensusu w organizacji.

3 Źródło: Jakub Stefanowski, Podsumowanie szczytu Szanghajskiej Organizacji Współpracy, dostępny w internecie: pulsazji.pl [dostęp 17.03.2020 r.].