Marek Tuliusz Cyceron Mowa w obronie Balbusa

To bez żadnej wątpliwości najwięcej ugruntowało nasze państwo i pomnożyło sławę imienia rzymskiego, co założyciel tego miasta, Romulus, pierwszy w układzie z Sabinami wskazał, a mianowicie, że państwo ma się rozszerzać przez przyjmowanie w poczet obywateli, nawet nieprzyjaciół. Za jego powodem i przykładem nie przestawali nigdy przodkowie nasi cudzoziemcom praw obywatelskich nadawać i udzielać. Tak wiele miast Lacjum jak Tuskulum i Lanuwium i skądinąd całe ludy jak Sabinowie, Wolskowie, Hernikowie, do grona obywateli zostali przyjęci. Z tych narodów nikt nie był zmuszony, kto nie chciał, odmienić obywatelstwa, ani, gdy niektórzy nasze obywatelstwo z łaski ludu rzymskiego otrzymali, nie uważano tego za naruszenie zawartego z nimi układu […]. Gdybyśmy tego nie czynili, uszczupliłyby się posiłki ludu rzymskiego, pozbawilibyśmy się pomocy, jaką znaleźliśmy w przychylności i męstwie cudzoziemców.

c1 Źródło: Marek Tuliusz Cyceron, Mowa w obronie Balbusa, rozdz. 13. Cytat za: S. Sprawski, G. Chomicki, Starożytność. Teksty źródłowe i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999, s. 200.

Tukidydes Wojna peloponeska

Wiele było powodów buntu miast, lecz najważniejsze z nich to zaległości w płaceniu daniny, niedostarczanie okrętów i odmawianie udziału w wyprawach; Ateńczycy bowiem surowo ściągali daninę, a stosując środki przymusowe wobec ludzi nie nawykłych do tego i opornych budzili niechęć. Ale także i z innych powodów panowanie ateńskie nie było tak mile widziane jak na początku: podczas wspólnych wypraw sprzymierzeńcy nie byli na równi traktowani z Ateńczykami, a w razie buntu Ateńczycy mogli łatwo ich poskromić. Winę ponosili tutaj przede wszystkim sami sprzymierzeńcy: większość ich bowiem nie chcąc opuszczać swego kraju, uchylała się od wypraw wojennych i aby nie dostarczać okrętów, zobowiązała się do składania pewnych określonych opłat pieniężnych; w ten sposób z ich składek powiększyła się flota attycka, a oni sami w razie powstania byli nie przygotowani do wojny i nie wyćwiczeni.

c2 Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, ks. I, rozdz. 98–99.

Plutarch Kamillus

W dziesiątym roku wojny [z Wejami] senat zniósł wszelkie urzędy i wyznaczył Kamillusa dyktatorem […]. Zorientował się [Kamillus], że w bezpośrednim ataku starcie będzie ciężkie i trudne do przeprowadzenia. Zaczął więc prowadzić podkopy. Okolice wokół miasta nadawały się do robót ziemnych i pozwalały szybko wejść w głąb ziemi, tak że prace wykonywano w sposób dla wroga niewidoczny. Dlatego kiedy jego nadzieje zaczęły się urzeczywistniać, on sam zaatakował od zewnątrz, aby ściągnąć wroga na mury. Pozostali, niewidoczni, szli naprzód podziemnymi chodnikami, aż niezauważeni znaleźli się wewnątrz warowni przy świątyni Junony […]. Tam właśnie […] przypadkiem w tej samej chwili przywódca Etrusków składał ofiary, a wieszczek badał wnętrzności. I oto nagle donośnie zawołał, że bóg da zwycięstwo temu, kto dokończy te ofiary. Głos ten usłyszeli Rzymianie przebywający w podziemnych korytarzach, szybko rozwalili podziemne sklepienie i wynurzyli się wśród krzyków i szczęku broni. Wrogów ogarnęło przerażenie, toteż rzucili się do ucieczki. Wtedy oni porwali wnętrzności ofiarne i zanieśli je Kamillusowi.

c4 Źródło: Plutarch, Kamillus, [w:] tegoż, Żywoty równoległe, tłum. K. Korus, rozdz. 5, ustępy 1–6.

Mary Beard SPQR. Historia starożytnego Rzymu

Co doprowadziło do starcia Rzymu z Wejami, jest kompletną niewiadomą, było ono jednak przedstawiane niczym italski odpowiednik wojny trojańskiej.

c3 Źródło: Mary Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. N. Radomski, Poznań 2016, s. 142.