Fragment uchwały sejmu piotrkowskiego

Statut króla Aleksandra stryja naszego, tak go wykładać i rozumieć najdujemy jako słowa tego statutu same w sobie brzmią i obmawiają, w mocy swej go zostawujemy. A tak wszystkie po tym to statucie, daniny, darowizny wieczne, feuda albo lenna, też i przedania nasze, przodków naszych, także też fundusze i nadania wszystkich duchowieństw jakożkolwiek zapisane, mają być i są tym statutem kasowane a wniwecz obrócone, jako te, które są prawu pospolitemu przeciwne nalezione i osądzone, we wszystkich państwach i księstwach do Korony należących, tak w księstwie i ziemiach pruskich, jako zatorskim i oświęcimskim księstwie, gdyż te księstwa pod jedną pieczęcią i laską koronną są. Takowe wszystkie imion danie, infeudowane i przedane w ziemiach wyżej pomienionych, przypadają w ręce nasze i Rzeczypospolitej […].

uchwala Źródło: Fragment uchwały sejmu piotrkowskiego, [w:] Wybór tekstów źródłowych z historii Polski XVI–XVIII w., oprac. D. Grodowska, I. Kaniewska, K. Przyboś, Kraków 1976, s. 31.

Stanisław Grzybowski Wielka historia Polski. Dzieje Polski i Litwy (1506–1648)

5 grudnia 1558 roku zebrał się w Piotrkowie nowy sejm. Izba po raz kolejny powierzyła laskę marszałkowską Sienickiemu. Znów powtarzał on w witaniu króla, że tylko egzekucja praw może zapobiec zamieszkom społecznym, znów Zygmunt August uchylał się od podjęcia decyzji. Hieronim Ossoliński przedstawił więc konkretny plan rewindykacji rozdarowanych lub zastawionych królewszczyzn, lepszego gospodarowania pozostałymi przez urząd podskarbiński, a zwłaszcza zlikwidowania „niepobożnych” dzierżaw nieodpłatnych. Posłowie zaś próbowali postawić Senat przed faktem dokonanym: przynieśli swoje nadania na królewszczyzny i złożyli je do dyspozycji króla. Senatorowie nie mieli wyboru: przedłożyli i swoje. Ale dalej utrudniali sprawę ich egzekucji […].

dzieje Źródło: Stanisław Grzybowski, Wielka historia Polski. Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), t. 4, Kraków 2000, s. 123.

Relacja Juliusza Ruggieriego o stanie Polski złożona papieżowi Piusowi V

Niemniej także zajmowało króla odzyskanie dóbr koronnych, które – rozdane przez stryjów, ojca i przez niegoż samego, częścią z pobudek dobroczynności, częścią w różnych innych celach, zawsze nie bez pewnej rozrzutności – zmniejszyły o trzecią część może dochody skarbu koronnego. Przyciśniony teraz nagłymi potrzebami wojny, król nakłonił posłów ziemskich do tego, że zażądali, aby dobra niesłusznie rozdane, a znajdujące się po większej części w rękach panów radnych, Koronie zwrócone były, co nareszcie po różnym oporze przyjęto na ostatnim sejmie piotrkowskim roku 1567 z wielkim ukontentowaniem króla, a niemałym zmartwieniem dotychczasowych posiadaczów, którzy poprzestać musieli na dochodach lat upłynnionych.

cudzo Źródło: Relacja Juliusza Ruggieriego o stanie Polski złożona papieżowi Piusowi V, [w:] Cudzoziemcy o Polsce. Relacji i opinie. Wiek X–XVII, t. 1, oprac. J. Gintel, wybór Jan Gintel, Kraków 1971, s. 145–146.

Stanisław Zaborowski Traktat o naturze praw i dóbr królewskich z 1507 r.

Kwestia prawna
Sprawa jest taka: Królowie polscy pozbyli się niektórych praw i dóbr królewskich, już to tytułem sprzedaży, już to darowizny, już to zastawu.
Podział tego traktatu
Niniejszy zarys, czyli traktat, w głównym swoim układzie dzieli się na cztery części.

1. Z tych pierwsza okazuje, czy pozbycie się dóbr koronnych przez królów dokonane są ważne, czy nie.
   Odpowiedź. Ponieważ król nie jest panem tylko zarządcą dóbr i praw koronnych, przeto nie może poważniejszych darowizn czynić, nawet pospołu z dostojnikami królestwa, którzy są tylko jego doradcami, nawet gdyby było zezwolenie wszystkich mieszkańców królestwa, toby nie uprawniało darowizny uczynionej na wielką szkodę potomnych.

2. Druga część stawia warunki wyjątkowego pozbycia wspomnianych dóbr.
   Odpowiedź. Aby pozbycie było ważnem, żąda się żeby nastąpiło dla dobra królestwa. I to jest uprawnienie dla króla – przy zezwoleniu narodu.
   Szczególnie przyczynia się do dobra publicznego: popieranie szpitalów, klasztorów, o ile służą swemu przeznaczeniu nie zaś próżniactwu, nauk, zakładanie kościołów parafjalnych, tępienie heretyków, oraz schizmatyków i powściągnienie lichwy żydowskiej.

3. Trzecia część wyjaśnia, czy nienależyte pozbycie może być przedawnione.
   Odpowiedź. Na to należy krótko odpowiedzieć: że nie. Nie ma bowiem w tem ani sprawiedliwego tytułu, ani dobrej wiary.

4. Czwarta zaś i ostatnia część wskazuje, jak i kiedy zwrot odpadłych od korony dóbr ma być żądany, a także w jaki sposób nieprawni nabywcy i posiadacze mają być przymuszeni do zwrotu wspomnianych dóbr.
   Odpowiedź. Ponieważ tedy prawa i dobra królestwa są rzeczą obcą, i to przeznaczoną do obrony państwa, przeto z koniecznością muszą mu być zwrócone. Regułą bowiem jest prawa naturalnego i boskiego, a nawet i ludzkiego, że kto dzierży rzecz obcą, musi ją zwrócić – i to nie tylko rzecz samą, ale także i pożytki z niej. Nawet pieniądze na takich dobrach zapisane mają być stracone.

kwestia Źródło: Stanisław Zaborowski, Traktat o naturze praw i dóbr królewskich z 1507 r., [w:] I. Kaniewska, Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1987, s. 65–66.

[…] bo jeśliż jakie legacyje [misje poselskie] od postronnych panów ku królowi i ku senatorom były, tedy i do posłów także osobno legacyje sprawowano […]. Król J.M. na perswazyjach ich niemało przestawał, i jakoby wszystkiego od nich oczekawał około tej, nacz senatorowie et publice et privatim (publicznie i prywatnie) amarykowali [wyrzekali], bo widzieli ab illia ad hos magna ex parte autoritatem deferri [się przywiedzeni do tego tak wielką powagą onych] co daj Panie Boże, aby na dobre Koronie Polskiej wyszło. Jednak senatorowie sami ich auxilia (pomocy) szukali, przyczyn za sobą praszali, gdy około egzekucyjej zminka była, aby im tego nie brano, co król dał […].

kaniewska Cytat za: Irena Kaniewska, Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1987, s. 82–83.

Województwo ruskie, bacząc to, iż wszystko usiadło i wszystko stoi dzielnością onego i sławnego rycerstwa swego, prosim J.K.M., aby J.K.M. uznawszy zasługi sławnego rycerstwa ruskiego i sądownie rewidowawszy listy, które są komu na imiennie jakie dane, raczył przy daninie każdego zasłużonego człowieka zachować wedle tego oświadczenia posłów naszych i rad ruskich, na sejm piotrkowskim przeszłym, które jawnie czynili, aby merita [zasługi] miejsce u J.K.M‑ci miały, i ciż posłowie nasi i rady oświadczyli się około uznania sądowego listów.
Item [również]. Polecamy to i rozkazujemy posłom naszym, aby posłowie nasi żadnym obyczajema nie zezwalali na rewizory do dóbr rycerskich, które są dane rycerstwu od królów polskich dotąd, aż to sądownie na sejmie uznano będzie, komu, co, a prze co w Rusi dano będzie, aby merita [zasługi] każdego ważone były. A gdyby się upornie od kogo przeciwko temu działo, aby posłowie nasi, oświadczywszy się J.K. M‑ci i sejmowi wszystkiemu do nas z całą rzeczą nazad się wrócili, a nam całą rzecz tę odnieśli, a inaczej nie czynili.
Item [również]. Rozkazujemy to posłom swym, aby oni nie zamykali na sejmie warszawskim ręki J.K. M‑ci, a o to się pilnie starali, jakoby J.K. M‑ci ręka zawsze Polsce otworem stała, dobrym ku czci a złym ku ich hańbie, i przy tem stać. A jeśliby co in contrarium (w przeciwieństwie) przeciwko temu czyniono, tedy się oświadczyć, jako i o pierwszy artykuł.

kaniewska3 Cytat za: Irena Kaniewska, Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1987, s. 81–82.

Za zwróceniem się posłów z Litwy Polacy jedni chętliwie a drudzy z bojaźnią króla oczekiwali, a to dla egzekucyjej, której jedni z dawna pragnęli, a drudzy jej niebardzo radzi byli, zwłaszcza ci, co dobra od stołu królewskiego trzymali; jednak aby się wszyscy równo życzliwymi do dobrego pokazali, wszyscy jednako z wierzchu na królewski przyjazd się gotowali.
Wielki to był i zawołany sejm, i prawie jako sądny dzień, na który król do Piotrkowa przyjechał dwór swój wszystek w szarzą ubrawszy, barwę tę ziemiańską nazywając […].

kaniewska2 Cytat za: Irena Kaniewska, Historia Polski 1506–1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1987, s. 96–97.