Po ustaleniu, na jakie zdarzenie dziecko zostało narażone, psycholog wraz z pedagogiem szkolnym powinni zidentyfikować problem dziecka poprzez ustalenie, na jakie bodźce zostało narażone, czy było zagrożenie dla jego życia i jakie obecnie przejawia objawy, które mogą świadczyć, że znajduje się pod wpływem stresu posttraumatycznego. Narzędziem do tego jest checklista objawów dołączona do procedury, na której można zaznaczyć te punkty, które dotyczą danego dziecka i odpowiadają jego zachowaniom (Załącznik nr 1).

Psycholog i/lub pedagog szkolny powinien według zdobytej wiedzy ocenić ryzyko zaistniałej sytuacji dla dziecka oraz sprawdzić, czy ma zapewnione bezpieczeństwo i podstawowe potrzeby w danej chwili. Zaopiekowanie się dzieckiem w postaci rozmowy o jego potrzebach może też pomóc w przywróceniu bezpieczeństwa w szkole i szkolnej grupie rówieśniczej, do której należy narażony uczeń.

Po zapewnieniu podstawowych potrzeb dziecka kolejnym krokiem powinna być rozmowa z dzieckiem na temat doświadczonych przez niego traumatycznych wydarzeń w celu normalizacji emocji i psychoedukacji dziecka na temat tego, jak może się czuć i zachowywać w takich okolicznościach („normalna reakcja na nienormalną sytuację”). Rozmowa powinna być ustrukturalizowana według wytycznych, które dotyczą tego, jak rozmawiać z dzieckiem o traumie, co może przeżywać w danej chwili i w kolejnym czasie, jak może reagować na daną sytuację, co może myśleć i jak może się zachowywać lub jakie trudności może przeżywać. Należy wykorzystać listę pytań i wskazówek do rozmowy załączoną do procedury (Załącznik nr 2).

Po rozmowie z dzieckiem należy zaprosić do szkoły rodziców lub opiekunów prawnych ucznia oraz powinna zostać przeprowadzona rozmowa nauczyciela i psychologa lub pedagoga szkolnego z rodziną, polegająca na psychoedukacji systemu pozaszkolnego, uwzględniającej uważność na mogące pojawiać się problemy w funkcjonowaniu dziecka w szkole i poza szkołą. Rodzicom należy przekazać wskazówki będące niejako instrukcją, jak postępować z dzieckiem, jak z nim rozmawiać, a także należy zachęcić do kontroli objawów dziecka. Należy wykorzystać listę pytań i wskazówek do rozmowy załączoną do procedury (Załącznik nr 3).

Po rozpoznaniu okoliczności, w jakich znalazło się dziecko oraz po rozmowie na temat przeżywanej traumy i identyfikacji potrzeb dziecka na daną chwilę psycholog wraz z pedagogiem szkolnym oraz nauczycielem/wychowawcą powinni stworzyć listę osób, które mogą zapewnić bezpieczeństwo dziecku i wspierać go w trudnych chwilach. Na liście mogą znaleźć się – w zależności od informacji posiadanych przez psychologa/pedagoga szkolnego i wychowawcę – takie osoby jak nauczyciele, rodzina, rodzeństwo, psycholog/pedagog szkolny, które mogą być dyspozycyjne, gdy dziecko będzie tego potrzebować, np. na przerwie czy podczas zajęć szkolnych. Do tego celu można wykorzystać formularz przygotowany do procedury dotyczącej sieci wsparcia dziecka (Załącznik nr 4).

Po wykonaniu poprzednich kroków należy kontynuować obserwację funkcjonowania dziecka w dalszych dniach, tygodniach. Jeśli wychowawca wraz z psychologiem/pedagogiem szkolnym ocenią, że dziecko sobie nie radzi mimo udzielanego wsparcia, że trudności przewyższają zasoby dziecka do poradzenia sobie z nimi, objawy dłuższy czas nie ustępują lub nasilają się, wówczas należy umówić kolejne spotkanie z rodzicami lub opiekunami prawnymi w celu przekierowania dziecka do dalszych oddziaływań i specjalistycznej diagnozy. Na tym etapie niezbędne będzie włączenie innych podmiotów wspierających dziecko i system rodzinny, w tym Ośrodka środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej – I poziom referencyjny. Rodzicom można podać listę podmiotów, do których można ich wraz z dzieckiem przekierować w celu otrzymania profesjonalnej pomocy (Załącznik nr 5).

Jeśli rodzice zdecydują się na skorzystanie z pomocy poza szkołą i poinformują o tym szkołę, dyrektor szkoły powinien podpisać z podmiotem leczącym porozumienie o współpracy (Załącznik nr 10). Następnie powinna odbyć się sesja koordynacji zewnętrznej polegająca na kontakcie psychologa i/lub pedagoga szkolnego z innymi podmiotami, pod których opieką znajduje się dziecko. Sesję taką inicjuje psycholog i/lub pedagog szkolny poprzez kontakt z osobami wskazanymi przez rodziców, takimi jak psycholog interwent z Powiatowego Ośrodka Interwencji Kryzysowej lub psycholog diagnosta z Ośrodka środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej – I poziom referencyjny. Sesja taka będzie pomocna w wypracowaniu i wyznaczeniu indywidualnego planu działania wobec dziecka, który może zawierać wytyczne i wskazówki dla nauczycieli, psychologów i pedagogów szkolnych, a także rady, jak reagować na posttraumatyczne zachowania dziecka oraz co robić, gdy dziecko na lekcji zaczyna płakać, reaguje agresywnie w określonych sytuacjach lub unika pewnych sytuacji.

W kolejnym kroku, gdy dziecko pozostanie pod wpływem oddziaływań w jednostkach poza szkołą, powinna zostać podtrzymana współpraca pomiędzy szkołą a jednostkami zewnętrznymi. Rekomenduje się stały kontakt pomiędzy psychologiem i pedagogiem szkolnym a psychologiem diagnostą dziecka w Ośrodku środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej – I poziom referencyjny oraz z terapeutą środowiskowym dedykowanym rodzinie dziecka, a także włączenie szkoły do realizacji Indywidualnego Planu Zdrowienia dziecka oraz prowadzenie ustalonych na pierwszym spotkaniu comiesięcznych sesji koordynacji między jednostkami.

Jeśli objawy dziecka utrzymują się przez dłuższy czas i wpływają na całą grupę rówieśniczą dziecka, to może okazać się niezbędna psychoedukacja pozostałych uczniów w klasie w zakresie reagowania na kryzys i poznania zachowań, z jakimi mogą się spotkać w sytuacjach kryzysowych – lekcja wychowawcza według scenariusza (Załącznik nr 6).

Po zebraniu informacji i ich analizie oraz ustaleniu, w jakiej trudnej sytuacji dziecko może się znajdować, psycholog wraz z pedagogiem szkolnym powinni zidentyfikować problem dziecka poprzez ustalenie, czy objawy i reakcje, jakie obecnie przejawia, mogą wynikać z przeżywanego stresu po możliwej traumie. Narzędziem do tego jest checklista objawów dołączona do procedury, na której można zaznaczyć te punkty, które dotyczą danego dziecka i odpowiadają jego zachowaniom (Załącznik nr 1).

Po zebraniu informacji kolejnym krokiem powinna być rozmowa z dzieckiem na temat doświadczanych przez niego traumatycznych zdarzeń w celu pogłębienia wiedzy o sytuacji dziecka i normalizacji jego emocji. Należy wykorzystać listę pytań i wskazówek do rozmowy załączoną do procedury (Załącznik nr 2).

Psycholog i/lub pedagog szkolny powinni według zdobytej wiedzy ocenić ryzyko zaistniałej sytuacji dla dziecka, a także sprawdzić, czy ma ono zapewnione bezpieczeństwo i podstawowe potrzeby w danej chwili. Zaopiekowanie się dzieckiem w postaci rozmowy o jego potrzebach może też pomóc w przywróceniu bezpieczeństwa w szkole i szkolnej grupie rówieśniczej, do której należy narażony uczeń.

Po zebraniu informacji i ocenie ryzyka dyrektor szkoły powinien w trybie pilnym zwołać zebranie zespołu wychowawczego, w skład którego powinni wchodzić: psycholog, pedagog, wychowawca klasy, nauczyciele przedmiotowi uczący w klasie danego ucznia. Podczas spotkania należy omówić sytuację ucznia i ustalić, w jaki sposób zaopiekować się dzieckiem oraz jakimi możliwościami pomocy dysponuje szkoła. W zaistniałej sytuacji trauma dziecka musi zostać zakończona, uczeń nie może być narażony na kolejne traumatyczne przeżycia (np. trwającą przemoc).

Po rozmowie z dzieckiem i spotkaniu zespołu wychowawczego należy zaprosić do szkoły rodziców lub opiekunów prawnych ucznia oraz powinna zostać przeprowadzona rozmowa nauczyciela i psychologa lub pedagoga szkolnego z rodziną, polegająca na omówieniu zaobserwowanych objawów i problemów ucznia, a także zidentyfikowanie problemu w systemie pozaszkolnym i psychoedukacji, uwzględniające uważność na mogące pojawiać się problemy w funkcjonowaniu dziecka w szkole i poza szkołą. Należy wykorzystać listę pytań i wskazówek do rozmowy z rodzicami załączoną do procedury (Załącznik nr 3).

Po rozpoznaniu okoliczności, w jakich znalazło się dziecko, identyfikacji problemu i rozmowie na ten temat z rodzicami/opiekunami prawnymi dziecka oraz uznaniu, że bezpieczeństwo i dobrostan dziecka są zaburzone, dyrektor szkoły powinien powiadomić o tym fakcie odpowiednie służby, takie jak ośrodek pomocy społecznej, sąd rodzinny lub policja.

Po zapewnieniu podstawowych potrzeb dziecka kolejnym krokiem powinna być ponowna rozmowa z dzieckiem na temat doświadczonych przez niego traumatycznych wydarzeń w celu normalizacji emocji i psychoedukacji dziecka na temat tego, jak może się czuć i zachowywać w takich okolicznościach („normalna reakcja na nienormalną sytuację”). Rozmowa powinna być ustrukturalizowana według wytycznych wskazujących, jak rozmawiać z dzieckiem o traumie, co może przeżywać w danej chwili i w kolejnym czasie, jak może reagować na tę sytuację, co może myśleć i jak może się zachowywać lub jakie trudności może przeżywać. Należy wykorzystać listę pytań i wskazówek do rozmowy załączoną do procedury (Załącznik nr 2).

Po wykonaniu poprzednich kroków należy kontynuować obserwację funkcjonowania dziecka w dalszych dniach. Jeśli wychowawca wraz z psychologiem/pedagogiem szkolnym ocenią, że dziecko sobie nie radzi mimo udzielanego wsparcia, trudności przewyższają zasoby dziecka do poradzenia sobie z nimi, a objawy dłuższy czas nie ustępują lub się nasilają, należy umówić kolejne spotkanie z rodzicami lub opiekunami prawnymi w celu przekierowania dziecka do dalszych oddziaływań i specjalistycznej diagnozy. Na tym etapie niezbędne będzie włączenie innych podmiotów wspierających dziecko i system rodzinny, w tym Ośrodka środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej – I poziom referencyjny. Rodzicom można podać listę podmiotów, do których można ich wraz z dzieckiem przekierować w celu otrzymania profesjonalnej pomocy (Załącznik nr 5).

Jeśli rodzice zdecydują się na skorzystanie z pomocy poza szkołą i poinformują o tym szkołę, dyrektor szkoły powinien podpisać z podmiotem leczącym porozumienie o współpracy (Załącznik nr 10). Następnie powinna odbyć się sesja koordynacji zewnętrznej polegająca na kontakcie psychologa i/lub pedagoga szkolnego z innymi podmiotami, pod opieką których znajduje się dziecko. Sesję taką inicjuje psycholog i/lub pedagog szkolny poprzez kontakt z osobami wskazanymi przez rodziców, takimi jak psycholog interwent z Powiatowego Ośrodka Interwencji Kryzysowej lub psycholog diagnosta z Ośrodka środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej – I poziom referencyjny. Sesja taka będzie pomocna w wypracowaniu i wyznaczeniu indywidualnego planu działania wobec dziecka, który może zawierać wytyczne i wskazówki dla nauczycieli, psychologów i pedagogów szkolnych wskazujące, jak reagować na posttraumatyczne zachowania dziecka, co robić, gdy dziecko na lekcji zaczyna płakać oraz reaguje agresywnie w określonych sytuacjach lub unika pewnych sytuacji.

W dalszej kolejności, gdy dziecko pozostanie pod wpływem oddziaływań w jednostkach poza szkołą, powinna zostać podtrzymana współpraca pomiędzy szkołą a jednostkami zewnętrznymi. Rekomendowany jest stały kontakt pomiędzy psychologiem i pedagogiem szkolnym a psychologiem diagnostą dziecka w poradni psychologicznej I poziomu referencyjnego oraz z terapeutą środowiskowym dedykowanym rodzinie dziecka, a także włączenie szkoły do realizacji Indywidualnego Planu Zdrowienia dziecka oraz ustalonych na pierwszym spotkaniu comiesięcznych sesji koordynacji między jednostkami, tak aby można było na bieżąco monitorować sytuację dziecka i go wspierać.