Strona czynna i bierna
W naturalnej komunikacji tworzymy różne wypowiedzenia. Przekazujemy w ten sposób jakieś informacje. Często zależy nam na wyeksponowaniu pewnych treści. Możemy to osiągnąć poprzez zmianę kolejności wyrazów. Wypowiedzenie może być zbudowane według następującego porządku: podmiot – orzeczenie – dopełnienie, np. „Uczeń czyta wiersz”. Jeśli zmienimy szyk, czyli kolejność wyrazów w tym zdaniu, to zostanie wyeksponowana informacja nie o wykonawcy czynności, ale o przedmiocie tej czynności. Przekształcone zdanie brzmiałoby: „Wiersz jest czytany przez ucznia”.
Przypomnij sobie, jak tworzy się imiesłowy przymiotnikowe bierne. Przekształć użyte w zdaniach czasowniki na imiesłowy przymiotnikowe bierne.
Tata podarował mamie ładny prezent. – imiesłów bierny: ....................
Rodzice kupili nowy samochód. – imiesłów bierny: ..............
Politycy przegłosowali ustawę. – imiesłów bierny: ............................
Telewizja pokazała ciekawą audycję. – imiesłów bierny: ................
Przekształć zdania z orzeczeniem czasownikowym na zdania z orzeczeniem imiennym. Skorzystaj ze wzoru:Mama wysłała list. List został wysłany przez mamę.
Uczniowie odegrali piękny spektakl. Spektakl ...............................................................
Uczniowie zrobili piękne dekoracje. Piękne .....................................................................................
Policjanci zatrzymali wczoraj włamywacza. Wczoraj włamywacz ...........................................................................
Jak tworzymy i wyrażamy stronę czynną i bierną?
Często w wiadomościach dziennikarskich o tematyce politycznej pojawia się nagłówek Politycy przegłosowali ustawę. Zwykle towarzyszy mu zdjęcie, na którym widać obradujących w sejmie parlamentarzystów. Wyróżniają się oni na fotografii, która zamieszczona została na pierwszej stronie gazety – są bohaterami zdarzenia, a zarazem wykonawcami ważnych decyzji państwowych czy obywatelskich. Takie zdanie jest zgodne z naturalnym porządkiem gramatycznym:: „politycy” – to podmiot wypowiedzenia, „przegłosowali” – jego orzeczenie (czasownikowe), „ustawę” – dopełnienie. Zdanie, które pokazuje ten szyk i zawiera osobową formę czasownika, to zdanie o konstrukcji czynnej. Na pierwszym planie przedstawia człowieka i jego czynność (zachowanie), na planie drugim – rzecz (konkretną lub abstrakcyjną), z którą człowiek coś robi. Czasami jednak opisany porządek wyrazów zmieniamy – przede wszystkim po to, aby pokazać tło wydarzeń, które opisujemy, a nie ich bohaterów. Przykładowy artykuł, w którym dziennikarz chciałby podkreślić wagę ustawy, a mniej napisać o politykach, którzy głosowali za nią, mógłby się rozpoczynać następująco: „Ustawa została przegłosowana przez polityków”. Dziennikarz posłużyłby się wówczas konstrukcją bierną. Proporcje „gramatyczne” w zdaniu zostałyby zachowane: „ustawa” – to również podmiot; „została uchwalona” – to orzeczenie (ale już imienne), a „przez polityków” – dopełnienie. Przekształcone zdanie miałoby konstrukcję bierną.
Strona czynna – to taka konstrukcja składniowa, w której podmiot oznacza wykonawcę jakiejś czynności, orzeczenie czasownikowe - czynność, a dopełnienie w formie biernika - przedmiot czynności.
Podmiot | Orzeczenie czasownikowe | Dopełnienie |
Jacek | czyta | książkę |
Kot | pije | mleko |
Poeta | napisał | wiersz |
Wykonawca czynności | Czynność | Rzecz |
Zastosowanie strony czynnej w tekście sprawia, że uwaga odbiorcy skupia się na wykonawcy czynności.
Strona bierna – to taka konstrukcja składniowa, w której podmiotem jest nie wykonawca czynności, lecz jej obiekt. Pod względem gramatycznym zdanie o konstrukcji biernej charakteryzuje się tym, że zawiera orzeczenie imienne, w którym łącznikiem jest forma osobowa czasownika być/zostać, a orzecznikiem – imiesłów przymiotnikowy bierny. Spójrzmy, jak zostały przekształcone poniższe zdania z konstrukcji czynnej na konstrukcję bierną.
Podmiot | Orzeczenie imienne | Dopełnienie | |
łącznik | orzecznik (imiesłów bierny) | ||
Książka | jest | czytana | przez Jacka |
Mleko | jest | pite | przez kota |
Wiersz | został | napisany | przez poetę |
Rzecz | Czynność | Wykonawca czynności | |
Taka zamiana składniowa nie zawsze jest jednak możliwa. Aby zmienić zdanie z konstrukcji czynnej na konstrukcję bierną, muszą być spełnione co najmniej dwa warunki:
Od czasownika, który chcemy przekształcić, możną utworzyć imiesłów przymiotnikowy bierny. Taki czasownik nazywamy przechodnim.
Zdanie o konstrukcji czynnej musi zawierać dopełnienie w bierniku, czyli tzw. dopełnienie bliższe.
Wykres ilustrujący zamianę zdania o konstrukcji czynnej na zdanie o konstrukcji biernej.
Wykres pokazujący różnice między czasownikami przechodnimi i nieprzechodnimi
Czasowniki | |
przechodnie | nieprzechodnie |
- można od nich tworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne | - nie można od nich utworzyć imiesłowów przymiotnikowych biernych - występują tylko w stronie czynnej |
Zadaniowo (II)
Przekształć zdania o konstrukcji czynnej na zdania o konstrukcji biernej.
Grupa archeologów odnalazła cenne monety średniowieczne. ↓
Konserwatorzy zabytków odrestaurowali starą budowlę . ↓
Wolontariusze odwiedzą w szpitalu ciężko chore dzieci. ↓
Pracownicy poczty układali ogromne paczki świąteczne. ↓
Słynny angielski artysta skomponował muzykę do tego filmu. ↓
Unia Europejska dofinansowała budowę nowej autostrady. ↓
Przekształć zdania o konstrukcji biernej na zdania o konstrukcji czynnej.
Paliwo zostało przywiezione wczoraj wieczorem cysterną. ↓
Ta wiadomość została wysłuchana niemal przez wszystkich miłośników podróży. ↓
Książka w skórzanej oprawie została umieszczona przez bibliotekarzy na siódmej półce. ↓
Huk spadającej lawiny był słyszany przez wszystkich turystów. ↓
Ozdobne litery na plakacie zostały namalowane przez plastyka. ↓
Nowa obwodnica miejska jest projektowana przez zespół architektów. ↓
Zadaniowo (III)
Utwórz od podanych czasowników stronę czynną oraz stronę bierną. Zwróć uwagę na aspekt dokonany i niedokonany czasowników. Odpowiedzi wpisz do tabeli.
| Czasownik | Strona czynna (3. osoba, czas przeszły, rodzaj męski) | Strona bierna (3. osoba, czas przeszły, rodzaj męski) |
|---|---|---|
| Wzór: zapłacić | zapłacił | został + zapłacony |
| zrobić | ||
| śpiewać | ||
| zamówić | ||
| podstawić | ||
| pisać | ||
| rysować | ||
| sprzątać | ||
| posprzątać |
Rozpoznaj w zdaniach właściwą konstrukcję wypowiedzenia.
| Zdanie | Strona czynna | Strona bierna | Konstrukcja bezosobowa z „się” |
| Od dłuższego czasu Janek martwi się o swoje wakacyjne plany. | □ | □ | □ |
| Przesyłka została natychmiast doręczona przez kuriera. | □ | □ | □ |
| Janek został zwycięzcą konkursu plastycznego. | □ | □ | □ |
| Nasze gimnazjum zostało wybudowane w poprzednim wieku. | □ | □ | □ |
| Od wczoraj jestem na wakacjach w Turcji. | □ | □ | □ |
| Przesyłam Ci mój nowy adres mejlowy. | □ | □ | □ |
| To zdjęcie zostało zrobione wczoraj wieczorem. | □ | □ | □ |
| Pewnie przyjadę do Was w najbliższym tygodniu. | □ | □ | □ |
| Cały wieczór myślałem o tej śmiesznej sytuacji. | □ | □ | □ |
| Ta ciekawa historia została wymyślona przez znanego pisarza. | □ | □ | □ |
| Na jutro narysuję ten skomplikowany wykres. | □ | □ | □ |
| Książki musisz oddać do jutra. | □ | □ | □ |
| Książki zostały oddane przeze mnie wczoraj. | □ | □ | □ |
| W tym roku szkolny byłem najlepszym uczniem w klasie. | □ | □ | □ |
| W tym roku mama była ucieszona z moich wyników. | □ | □ | □ |