Rd6blQm7SNk7D1

Na zdjęciu platforma wiertnicza. Zespół urządzeń technicznych opartych na czterech kolumnach stojących w wodzie. Po obu stronach platformy statki, niewielkich rozmiarów w porównaniu z platformą.

1. Gospodarka morska

Gospodarka morska obejmuje bardzo szeroki zakres branż wykraczających poza rybołówstwo i eksploatację innych zasobów naturalnych. W jej skład wchodzi przemysł okrętowy, transport i logistyka. Rozwój gospodarki morskiej nie byłby możliwy bez badań naukowych i edukacji morskiej. Do tego działu gospodarki należą także turystyka morska i nadmorska związana z walorami przyrodniczymi i kulturowymi oraz administracja wprowadzająca reguły funkcjonowania w obszarze morskim.

Dla wielu państw gospodarka morska jest kluczowa: bez niej ani Japonia, ani Indonezja nie mogłyby się rozwijać. Innym, np. Norwegii lub Chile, znacząco ułatwia funkcjonowanie gospodarcze. Są też kraje, w których stanowi uzupełnienie gospodarki lądowej. Warto pamiętać, że poprzez współpracę przemysłową, transport i turystykę uczestniczą w niej również państwa niemające dostępu do morza.

RHIUwOKhAoyZY1

Na zdjęciu na pierwszym planie statek kontenerowiec pełen kolorowych kontenerów. W tle port. Duża ilość kontenerów. Drogi dojazdowe, latarnie.

2. Żegluga

Około 24% światowego PKB jest wytwarzane w Azji Wschodniej, 19% w Stanach Zjednoczonych, 18% w Unii Europejskiej. Dalsze miejsca zajmują Indie, Rosja, Brazylia. Duża część wytworzonych dóbr podlega międzynarodowemu handlowi.

Tabela pokazuje dość wyraźną regionalizację: międzynarodowa wymiana towarowa odbywa się głównie między Europą, Ameryką Północną i Wschodnią Azją. Położenie tych regionów powoduje, że najważniejszym środkiem transportu m.in. są statki (ok. 90% światowego handlu) oraz że natężenie przewozów na oceanie światowym jest nierównomierne.

RhtRAvyvhLuDU1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Opisano nazwy kontynentów i oceanów. Za pomocą sygnatur (czerwony kwadrat) oznaczono wielkie porty morskie, które również opisano.Za pomocą fioletowych strzałek przedstawiono główne szlaki morskie. Grubości strzałek są proporcjonalne do wielkości przewozów towarowych.Najgrubsze strzałki są między Ameryką Północną i Europą oraz Ameryką Północną i wschodnim wybrzeżem Azji. Węższe strzałki poprowadzono między Europą i Ameryką Południową, między Europą a wschodnim wybrzeżem Azji przez Kanał Sueski oraz między Europą a zachodnim wybrzeżem Ameryki Północnej przez Kanał Panamski.Najwęższa strzałka przebiega wokół Afryki i Australii.Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co czterdzieści stopni.Na dole mapy opisano znaki użyte na mapie.

Najbardziej wykorzystywany jest północny Atlantyk oraz północny Pacyfik. Ważny szlak łączy Azję Wschodnią i Południową z Europą. Kształt linii brzegowej wymusza koncentrację ruchu w Cieśninie Malakka, a dzięki Kanałowi Sueskiemu także na Morzu Czerwonym i Śródziemnym. Z kolei dzięki Kanałowi Panamskiemu statki wyruszające na przykład z zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej do portów na wybrzeżu wschodnim lub do Europy czy Afryki nie muszą opływać Ameryki Południowej. Słabe natężenie żeglugi na półkuli południowej wynika głównie ze słabości tamtejszych gospodarek, a także z mniejszej ilości lądów. Leżąca w południowej części globu Australia ma co prawda silną gospodarkę i eksportuje surowce, ale jej rynek wewnętrzny jest ograniczony z powodu stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców.

Intensywny ruch żeglugowy powoduje negatywne skutki dla środowiska: statki spalają paliwo niskiej jakości, przez co różne szkodliwe związki (m.in. siarki, ołowiu, azotu) pochodzące ze spalin dostają się do atmosfery, a wraz z opadami do morza. Wycieki paliwa, zrzuty wody balastowej, mycie zbiorników, wyrzucanie śmieci przyczyniają się do wzrostu zanieczyszczenia. Innym negatywnym skutkiem jest hałas generowany przez silniki statków utrudniający porozumiewanie się ssaków morskich, np. wielorybów.

Ciekawostka

Wielka Pacyficzna Wyspa Śmieci to nagromadzenie odpadów na północnym Pacyfiku w obrębie wiru prądów morskich. Jej powierzchnię szacuje się na 0,7–15 mln kmIndeks górny 2². Tworzą ją rozdrobnione pod wpływem działania promieni słonecznych i wody morskiej plastikowe przedmioty zmyte ze statków lub wrzucone do morza. Połykane przez zwierzęta blokują ich układ pokarmowy i powodują śmierć.

R1ERxQU9HGINd1

Na zdjęciu martwy albatros. Szkielet, resztki piór, w brzuchu plastikowe śmieci: zakrętki buteleczki, kawałki plastiku.

3. Rybołówstwo

Ryby i owoce morza są cennym produktem żywnościowym. Dlatego do ich połowów przez lata angażowano coraz bardziej zaawansowane technologie. W drugiej połowie XX wieku wielkość połowów wzrosła czterokrotnie w stosunku do poziomu z końca lat 40. W kolejnych latach nastąpiła stagnacja. Wykorzystanie sonarów, a nawet satelitów nie dawało ławicom ryb szans na uniknięcie przetrzebienia. Coraz mniej ryb dorastało i mogło się rozmnażać. Ich liczebność z roku na rok znacząco malała. Był to najlepszy dowód na przełowienieprzełowienieprzełowienie – spadek liczby ryb wskutek nadmiernej eksploatacji łowisk. Szacunki wskazują, że 84% łowisk jest wykorzystywana na granicy przełowienia lub już ją przekroczyła.

R1OUvU1gVPtmq1

Wykres liniowy obrazujący zmiany wielkości połowów na świecie w latach 1950–2012. Oś pionowa pokazuje wartości od 0 do 160 milionów ton, co 20 milionów. Wykres rozpoczyna się na 20 milionach i systematycznie rośnie do roku 1995 do wartości 90 milionów ton. Od roku 1995 połowy utrzymują się na tym samym poziomie nieznacznie wahając się w górę i w dół.

Mimo że oceany pokrywają większość powierzchni Ziemi, stosunkowo niewielka ich część stanowi potencjalne łowiska. Głównie obejmują one obszary, których wody przypowierzchniowe bogate są w organizmy zawierające chlorofil.

RHDcx76ua1GSg1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Opisano kontynenty.Na mapie za pomocą kolorów przedstawiono średnią zawartość chlorofilu w morzach, oceanach i większych zbiornikach śródlądowych.Oceany są koloru ciemnoniebieskiego i niebieskiego, bliżej lądów kolor przechodzi w zielony, a większość wybrzeży jest koloru żółtego. W pobliżu wpływów wielkich rzek do mórz i oceanów kolor jest czerwony.Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co trzydzieści stopni.Na dole mapy po lewej stronie umieszczono poziomy cieniowany pasek. Z lewej strony kolor ciemnoniebieski przechodzi w jasnoniebieski, następnie przez zielony do żółtego i przez pomarańczowy do czerwonego. Najniższą zawartość chlorofilu przy powierzchni lustra wody obrazuje kolor ciemnoniebieski – wynosi ona poniżej 0,01 miligramów na metr sześcienny. Kolor zielony obrazuje wartości około jednego miligrama na metr sześcienny, kolor pomarańczowy – dziesięć, a kolor czerwony trzydzieści miligramów na metr sześcienny.

Plankton zawierający chlorofil, tzw. fitoplankton, jest podstawą łańcucha pokarmowego. Z mapy wynika, że na większości obszarów oceanicznych jest go znikoma ilość, a więc i ryb będzie tam raczej niewiele. Fitoplankton gromadzi się głównie przy brzegu, co nie powinno dziwić, ponieważ potrzebuje on nie tylko światła, ale też substancji odżywczych, a te spływają rzekami z lądu. Także w wysokich szerokościach geograficznych zaznacza się podwyższona ilość organizmów zawierających chlorofil. Jest to spowodowane lepszą rozpuszczalnością gazów w zimnej wodzie, w tym przypadku dwutlenku węgla niezbędnego do procesu fotosyntezy.

Szczególnymi obszarami są zachodnie wybrzeża zwłaszcza Ameryki Południowej i Afryki. Tam dzięki upwellingowiupwellingupwellingowi na powierzchnię trafiają składniki pokarmowe nagromadzone na dnie oceanów. Zimne prądy morskie dostarczają natomiast wodę bogatą w tlen i dwutlenek węgla.

Agenda ONZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) podzieliła morza i oceany na 19 obszarów, ale ponad 75% połowów pochodzi tylko z sześciu z nich. Natomiast tylko 6 państw łowi 50% ryb morskich na świecie.

R2V8DSxPc9b5W1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim. Opisano kontynenty.Na mapie za pomocą niebieskich linii przedstawiono granice łowisk. Na obszarze Oceanu Spokojnego i Atlantyckiego wydzielono po sześć łowisk, na obszarze Oceanu Indyjskiego – dwa łowiska. Za pomocą sygnatur ryb o zróżnicowanej wielkości przedstawiono udział danego łowiska w połowach światowych. Opisano wartości liczbowe w procentach. Największa sygnatura znajduje się na terenie łowiska Pacyfiku Północno-Zachodniego – dwadzieścia sześć procent udziału łowiska w połowach światowych.Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co piętnaście stopni.Na górze w legendzie mapy objaśniono znaki użyte na mapie.

RTks7CfMrytmF1

Film opowiada o pracy angielskich rybaków morskich. Wyruszają oni w morze na kutrze Sparkling Star z Paulem Stone jako kapitanem załogi.

Film opowiada o pracy angielskich rybaków morskich. Wyruszają oni w morze na kutrze Sparkling Star z Paulem Stone jako kapitanem załogi.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film opowiada o pracy angielskich rybaków morskich. Wyruszają oni w morze na kutrze Sparkling Star z Paulem Stone jako kapitanem załogi.

Przełowienie to nie jedyny problem wynikający z intensywnego rybołówstwa. Sieci rybackie zatrzymują wszystkie organizmy większe niż ich oka, w związku z czym część połowu (8–25%) jest nieprzydatna. Większość tych organizmów ginie, osłabiając morski ekosystem.
Jeden ze sposobów połowu to trałowanie denne. Polega ono na tym, że sieć ciągnie się po dnie, wskutek czego zniszczeniu ulega tamtejsze środowisko naturalne. Ponieważ organizmy denne rosną bardzo powoli, odtworzenie ekosystemu jest tam wyjątkowo trudne i długotrwałe.

Jednym ze sposobów ograniczenia rybołówstwa jest marikulturamarikulturamarikultura – chów organizmów morskich. W taki sposób uzyskuje się m.in. ok. 5,5 mln ton ryb rocznie. Przodujące kraje przedstawia tabela.

RZFPMWZiI6bWV1

Na zdjęciu farma rybna. Na otwartym morzu ogrodzono fragment akwenu. Na powierzchni wody wyskakujące ryby. Za ogrodzeniem statek rybacki i zabudowania. Na pomoście ludzie.

R14tusQnlFcWs1

Film pokazujący wylęgarnie ryb w Sarangani na Filipinach. Przewodnikiem jest Maikee.

Film pokazujący wylęgarnie ryb w Sarangani na Filipinach. Przewodnikiem jest Maikee.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film pokazujący wylęgarnie ryb w Sarangani na Filipinach. Przewodnikiem jest Maikee.

4. Surowce mineralne

Woda morska jest bogata w pierwiastki i związki chemiczne, ale ich koncentracja jest najczęściej zbyt mała, by opłacało się je pozyskiwać. Wyjątek stanowi sól ($\text{NaCl}$) otrzymywana metodą polegającą na odparowaniu wody morskiej.

R1QHb01bAsCHw1

Na zdjęciu z lewej strony kilka kopców soli. Z prawej strony taśmociąg podaje kolejne porcje soli zebrane w procesie naturalnego wyparowywania wody w basenach solnych. Przy taśmociągu stoją pracownicy. W tle góry.

Od nieco ponad 100 lat spod dna morskiego wydobywa się gaz ziemny i ropę naftową. Jest to typowe dla Zatoki Perskiej, Zatoki Meksykańskiej i Morza Północnego. W ten sposób swoje nowe złoża eksploatować będzie Brazylia.

Rd6blQm7SNk7D1

Na zdjęciu platforma wiertnicza. Zespół urządzeń technicznych opartych na czterech kolumnach stojących w wodzie. Po obu stronach platformy statki, niewielkich rozmiarów w porównaniu z platformą.

R1BhWpIbp9sSj1

Film obrazujący poszczególne etapy budowy platformy wiertniczej.

Film obrazujący poszczególne etapy budowy platformy wiertniczej.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film obrazujący poszczególne etapy budowy platformy wiertniczej.

Podmorskie wiercenia wiążą się z dużym zagrożeniem dla środowiska. Samo wiercenie jest naruszeniem naturalnego ekosystemu. Przy eksploatacji zdarzają się wypadki i wycieki ropy, jak np. w 2010 roku w Zatoce Meksykańskiej. Wyciekło wtedy 800 tys. mIndeks górny 3³ ropy.

RGEJRHWJMl6PV1

Na zdjęciu płonąca platforma wiertnicza. Czerwono-żółty ogień, kłęby szarego dymu. Dookoła platformy na wodzie pięć statków, z których w kierunku platformy lecą silne strumienie wody.

RzVz9PyzkiQto1

Na zdjęciu lekarz weterynarii w białym fartuchu pobrudzonym brązową cieczą. Trzyma w rękach żółwia zabrudzonego ropą naftową.

RWjZLzMI0PwuG1

Na zdjęciu ptak, pelikan, pokryty mazistą brązową substancją. Ptak pływa po wodzie, która również pokryta jest tą substancją.

Wycieki takie sieją spustoszenie wśród fauny i flory. Ropa wypływająca na powierzchnię wody m.in. klei pióra ptaków morskich, uniemożliwiając im latanie. Ponadto rozpuszcza tłuszcz z piór, przez co zwierzęta nie są izolowane od zimnej wody. Próbując się oczyścić, połykają ropę. Wszystko to prowadzi do ich śmierci. Cierpią też zwierzęta morskie żyjące pod wodą i oddychające tlenem pobieranym z atmosfery: wystawiając głowę ponad wodę, wdychają szkodliwe opary ropopochodne. Ginie też plankton będący podstawą piramidy troficznej. Oddziaływanie nie ogranicza się tylko do organizmów morskich, wpływa również na zwierzęta żyjące na wybrzeżu, które zjadają zatruty ropą pokarm.

Oczywiście ropa naftowa wydobywana spod dna musi być przewieziona do rafinerii. Transport ten jest częścią żeglugi światowej, której skutki dla środowiska zostały omówione wcześniej.

Konkrecje polimetaliczne to skupiska związków, głównie żelaza i manganu, a dodatkowo kobaltu, niklu i miedzi, w postaci bryłek (najczęściej wielkości ziemniaka) na dnie mórz i oceanów. Występują przeważnie na głębokości 4–6 tys. m.

RCZh90eTYA1Sh1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim, kontynenty zaznaczono zielonym. Opisano kontynenty i oceany.Na mapie czerwonymi liniami zakreskowano obszary występowania konkrecji polimetalicznych na dnie oceanów. Dodatkowo czerwoną linią obwiedziono niektóre zakreskowane wcześniej obszary, na których prawdopodobnie opłacalna jest eksploatacja konkrecji polimetalicznych.Najwięcej zakreskowanych obszarów występuje na Oceanie Spokojnym, pojedyncze na Oceanie Indyjskim i nieliczne na Oceanie Atlantyckim, w Zatoce Botnickiej i Zatoce Fińskiej.Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.Na górze w legendzie mapy objaśniono znaki użyte na mapie.

R6gWwHzCN2uvG1

Na zdjęciu pomarańczowa bryła o wyglądzie kamienia o porowatej powierzchni.

Duża głębokość oraz zwykle duże rozproszenie powodują, że mimo prób nie podjęto jeszcze eksploatacji konkrecji polimetalicznych. Jej istotą będzie zbieranie konkrecji z dna, więc siłą rzeczy znów będzie to niekorzystne dla środowiska i będzie niszczyć tamtejszy ekosystem.

O znaczeniu gospodarki morskiej świadczy 320 artykułów Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, na której podstawie państwa ustaliły własne strefy wyłączności ekonomicznej o szerokości do 370 km. Dzięki temu chronią swoje zasoby przed eksploatacją przez inne państwa.

RRpMXAHd8guEe1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Wody zaznaczono kolorem niebieskim, lądy zielonym. Opisano państwa.Na mapie kolorem mocno niebieskim oznaczono zasięg morskich stref wyłączności ekonomicznej. Jest to niebieska wstążka o grubości około pół centymetra przebiegająca wzdłuż wybrzeży kontynentów i wysp.Nazwy osiemdziesięciu państw i terytoriów zależnych, które nie zmieściły się na mapie przedstawiono za pomocą liczb. Cyfrowe oznaczenia opisano na dole mapy.Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.

Podsumowanie

• Gospodarka morska to szerokie zagadnienie obejmujące badania i wykorzystanie zasobów morza, technologie służące eksploatacji, ochronę zasobów przyrodniczych i kulturowych, zagadnienia ekonomiczne, prawne, polityczne, a także edukacyjne.

• Ponad 90% światowego handlu odbywa się drogą morską. Największe przewozy mają miejsce między Europą i Ameryką Północną oraz Ameryką Północną i wschodnią Azją.

• Połowy morskie sięgnęły 90 mln ton rocznie i nie rosną głównie z powodu przełowienia dużych obszarów oceanicznych.

• Najlepsze łowiska leżą w pobliżu wybrzeży na styku zimnych i ciepłych prądów morskich.

• Marikultura, czyli chów organizmów morskich, jest odpowiedzią na malejące połowy.

• Ropa naftowa wydobywana spod dna oraz przewidywana eksploatacja konkrecji polimetalicznych są istotnymi czynnikami zanieczyszczenia środowiska morskiego.

• Podstawowym międzynarodowym dokumentem dotyczącym mórz jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 roku.

Słowniczek

Zadania