Rola lasów jest trudna do przecenienia. Eksploatujemy ich zasoby łatwe do gospodarczego wykorzystania. Często zapominamy przy tym o walorach pozaekonomicznych, co nie oznacza, że bezwartościowych. W tej lekcji przyjrzymy się zmianom powierzchni leśnej i sposobom gospodarowania w lasach.

R127zQkic1r8L1
Tajga – obok wilgotnych lasów równikowych największa formacja leśna na Ziemi
Już wiesz
  • jak klimat wpływa na zróżnicowanie roślinności na Ziemi;

  • że formacje roślinne występują na Ziemi strefowo;

  • jak funkcjonują ekosystemy;

  • że warunki środowiskowe znacząco wpływają na formy gospodarowania;

  • że w Amazonii trwa konflikt interesów pomiędzy jej gospodarczym wykorzystaniem a ekologicznymi skutkami wylesiania.

Nauczysz się
  • wskazywać największe kompleksy leśne świata;

  • wymieniać ekonomiczne i pozaekonomiczne funkcje lasów;

  • wskazywać, gdzie na świecie ubywa najwięcej lasów, a gdzie przybywa;

  • wyjaśniać, jak należy i jak nie należy gospodarować w lasach.

iYLh3dITfA_d5e184

1. Lasy na świecie i ich znaczenie

Na Ziemi są dwie wielkie drzewiaste formacje roślinne – tajgawilgotny las równikowy. Położona w średnich i wysokich szerokościach geograficznych tajga zajmuje ok. 19 mln kmIndeks górny 2powierzchni, natomiast obszary wilgotnego lasu tropikalnego to ok. 14 mln kmIndeks górny 2.

Rl8f1iLFufWvd1
Rozmieszczenie największych formacji leśnych na świecie

Lasy pełnią bardzo ważną funkcję na Ziemi: pochłaniają dwutlenek węgla, wytwarzają tlen, stabilizują obieg wody w przyrodzie, chronią glebę przed erozją, wyłapują zanieczyszczenia, są źródłem surowców dla budownictwa i różnego rodzaju przemysłu. Ponadto stanowią środowisko życia licznych gatunków zwierząt.
Bioróżnorodność tych dwóch formacji roślinnych Ziemi jest krańcowo odmienna. Wilgotny las równikowy jest niezmiernie bogaty, na 1 ha powierzchni może rosnąć nawet 300 gatunków drzew. Największe drzewa sięgają 50 m wysokości.
Tajga w tym porównaniu wypada ubogo. Dominuje w niej kilka gatunków drzew iglastych (świerki, sosny, choiny, modrzewie) rosnących prawie jednogatunkowo na rozległych obszarach. Słabe gleby z wieloletnią zmarzliną pod spodem wymuszają rozrost korzeni na boki. Skutkiem tego drzewa rosną w pewnej odległości od siebie i nie osiągają wielkich rozmiarów – najwyższe dochodzą 25 m.

Polecenie 1

Zbierz dane liczbowe (np. dotyczące klimatu, ilości pochłanianego CO2, wielkości pokrycia (%) poszczególnych kontynentów przez omawiane formacje roślinne, różnorodności gatunkowej zwierząt itp.), które uzupełnią informacje podane w powyższych akapitach.

Poza tymi wielkimi formacjami lasy rosną również w innych strefach klimatycznych, ale nie zajmują tak znacznych obszarów. Ograniczeniem jest przede wszystkim niedostateczna ilość wody dla tak dużych roślin. Szczególnie jaskrawo to widać w strefie zwrotnikowej. Słabo zalesione są też państwa, w których lasy wycięto, np. Wielka Brytania czy Dania.
Odsetek powierzchni leśnej – lesistośćlesistośćlesistość – jest bardzo zróżnicowany wśród państw świata.

Zróżnicowanie lesistości na świecie

Państwa o dużej lesistości (%)

Państwa o małej lesistości (%)

Surinam

95

Oman

0,01

Gabon

85

Egipt

0,07

Gujana

77

Lesotho

0,26

Finlandia

74

Islandia

0,46

Laos

70

Jordania

0,94

Japonia

68

Niger

1

Szwecja

67

Afganistan

1,33

Demokratyczna Republika Konga

66

Pakistan

2,47

Państwa o największej powierzchni leśnej w 2010 roku

Państwo

Powierzchnia lasów
(mln kmIndeks górny 2)

Rosja

8,1

Brazylia

5,2

Kanada

3,1

Stany Zjednoczone

3,0

Chiny

2,1

Demokratyczna Republika Konga

1,5

Australia

1,5

Indonezja

0,9

Państwa o największej ilości pozyskiwanego drewna w 2010 roku

Państwo

Ilość pozyskiwanego drewna
(mln mIndeks górny 3)

Stany Zjednoczone

340,7

Indie

332,5

Chiny

291,3

Brazylia

271,5

Rosja

173,0

Kanada

132,5

Indonezja

113,8

Etiopia

104,2

iYLh3dITfA_d5e315

2. Gospodarka leśna

Lasy od wieków podlegały wycinaniu i innej eksploatacji, ale dopiero rewolucja przemysłowa spowodowała zwiększone zapotrzebowanie na drewno i dostarczyła technicznych środków do zaspokajania popytu. Ponieważ rewolucja przemysłowa w pierwszej kolejności miała miejsce w Europie i Ameryce Północnej, to tam właśnie rozpoczęło się masowe wycinanie. Wskutek znaczącego ubytku powierzchni lasów strefy umiarkowanej, zwiększonemu zapotrzebowaniu, bardziej efektywnemu transportowi intensywna eksploatacja przeniosła się do lasów równikowych. Szacunki wskazują, że powierzchnia wszystkich lasów na skutek działalności człowieka zmniejszyła się o 18 mln kmIndeks górny 2.

Lasów ubywało i ubywa z wielu powodów. Miękkie, z wyraźnymi słojami przyrostowymi drewno lasów strefy umiarkowanej ma zastosowanie jako źródło celulozy, drewna budowlanego i drewna do produkcji mebli. Cenniejsze jest drewno z lasów tropikalnych: różnorodność gatunkowa powoduje, że cechuje je bogactwo kolorów, twardość oraz odporność na wilgoć. Spore znaczenie ma wielki rozmiar drzew, dzięki któremu z jednego egzemplarza otrzymuje się dużą ilość drewna. Zarówno drewno pochodzące ze strefy umiarkowanej, jak i tropikalnej jest źródłem znaczącego dochodu.
W krajach rozwijających się lasy są ponadto wycinane w celu uzyskania terenów pod uprawy i pastwiska, a także w dużo większym stopniu niż w krajach rozwiniętych dla drewna opałowego.
Lasy stanowią także przeszkodę przy wydobyciu zalegających w nich surowców mineralnych. Żeby je pozyskać, trzeba wybudować drogi, instalacje czy osady, a to przyczynia się do zniszczenia leśnej roślinności.

R1IJxwQ7TJUUl1
Ropociąg Trans-Alaska – rurociąg o długości 1286 km biegnący z Prudhoe Bay na północnym brzegu Alaski do Valdez na jej brzegu południowym

Rocznie na Ziemi wycina się ok. 130 tys. kmIndeks górny 2 lasów. W ciągu ostatnich 20 lat oznaczało to ubytek 1,4 mln kmIndeks górny 2 ich powierzchni i to w czasach, gdy dobrze znano już ich pozagospodarcze znaczenie. Na szczęście tempo wylesiania na świecie maleje. Dodatkowo prowadzi się planowe zalesianie, lasy odnawiają się też w sposób naturalny. Dzięki zalesianiu i naturalnemu odtwarzaniu roczny ubytek lasów na świecie to 52 tys. kmIndeks górny 2.

Polecenie 2

Wymień 5 pozagospodarczych funkcji lasów.

Na świecie wyraźnie widać przestrzenne zróżnicowanie procesu wylesiania. W dwóch regionach naszego globu lasów ubywa i to w niepokojąco dużym tempie. Są to obszary wilgotnych lasów równikowych w Afryce i Ameryce Południowej, wyjątkowo ważnych z przyrodniczego punktu widzenia. Na szczęście jednocześnie w pozostałych regionach lasów przybywa.

Rs73rHAOTL5et1
Przeciętny roczny przyrost lub ubytek powierzchni lasów w poszczególnych regionach świata w latach 2000–2010 został wyliczony przez Bank Światowy
R1Wkh6QgUrCS51
Kraje o największym rocznym wylesianiu w latach 2000–2010 wg FAO

Różnice jeszcze wyraźniej widać pomiędzy poszczególnymi państwami świata. Kraje o wysokim tempie wylesiania są słabiej rozwinięte ekonomicznie, z wysokim przyrostem naturalnym – wycinanie lasów to dla nich ważne źródło dochodów. Państwa, w których lasów przybywa, to zarówno kraje rozwijające się, jak i rozwinięte. Jedne i drugie zwiększają lesistość przede wszystkim dla pozaekonomicznej roli lasów. Rozumieją, że gospodarka leśna musi być zrównoważona.

Zróżnicowanie tempa wylesiania i zalesiania w wybranych krajach (tempo 2% rocznie oznacza podwojenie w ciągu 35 lat)

Państwa o wysokim tempie wylesiania

Państwa o wysokim tempie zalesiania

Państwo

tempo wylesiania
(% rocznie)

PKB/os. ($)

Państwo

tempo zalesiania
(% rocznie)

PKB/os. ($)

Komory

9,3

1 300

Islandia

5

40 700

Togo

5,1

1 100

Kuwejt

2,6

41 100

Nigeria

3,7

2 800

Rwanda

2,4

1 500

Mauretania

2,7

2 200

Urugwaj

2,1

16 600

Uganda

2,6

1 500

Egipt

1,7

6 600

Honduras

2,1

4 800

Chiny

1,6

9 800

Ghana

2,1

3 500

Kostaryka

0,9

12 900

Nikaragua

2

4 500

Filipiny

0,7

4 700

Zimbabwe

1,9

600

Indie

0,5

4 000

Ekwador

1,8

10 600

Francja

0,4

35 700

Salwador

1,5

7 500

Belgia

0,2

37 800

Gospodarka leśna oznacza m.in. wycinanie drzew. Przykładem właściwej gospodarki jest wycinanie w sposób, który w najmniejszym stopniu zaburzy ekosystem. Ideałem jest wycinka selektywna, czyli wycinanie tylko wybranych egzemplarzy. Oczywiście podnosi to koszty, więc nie zawsze się ją stosuje. Jest to szczególnie trudne, a przez to rzadko wykorzystywane w różnogatunkowych lasach równikowych. Dlatego często wycina się w nich wszystkie drzewa, po czym wybiera te najbardziej wartościowe. Jest to przykład gospodarki rabunkowej.

Co gorsza, część lasów na wszystkich kontynentach (np. ok. 25% w Rosji, 70% w Gabonie) wycinana jest nielegalnie, a organizatorom tego procederu w żaden sposób nie zależy na środowisku. Roczne straty finansowe wynikające z nielegalnej wycinki drzew szacuje się na 10–15 mld dolarów.

Wycinanie małych fragmentów lasu nie zmienia cech gleby ani klimatu, dzięki czemu las może się odrodzić samodzielnie. Można w tym pomóc, prowadząc nowe nasadzenia służące odtworzeniu lasu z całą złożonością bądź jedynie produkcji konkretnego rodzaju drewna. W tym drugim przypadku dominują wówczas nieliczne gatunki i powstaje tzw. monokultura. Trzeba pamiętać, że drzewa do osiągnięcia odpowiednich rozmiarów potrzebują co najmniej kilkudziesięciu lat i z taką perspektywą trzeba planować działania.
Gospodarka leśna obejmuje również opiekę nad zwierzętami, której celem jest zapewnienie odpowiedniej przestrzeni dla gatunków wędrujących oraz zachowanie właściwych proporcji między liczbą roślinożerców i drapieżników.
Kolejny element gospodarki leśnej polega na udostępnianiu lasu turystom w taki sposób, by nie zaburzać jego funkcjonowania. Stąd z jednej strony wprowadza się różne formy ochrony i ograniczanie wstępu, z drugiej udogodnienia w postaci ścieżek, objaśnień i miejsc wypoczynku.

RNHotdjTY5mXB1
Zagospodarowanie turystyczne w lesie tropikalnym

Lasy, zwłaszcza w krajach rozwijających się, są środowiskiem życia licznych społeczności – łącznie to ok. 30–50 mln ludzi na świecie. Właściwa gospodarka leśna musi uwzględniać ich potrzeby, np. zachowanie odrębności kulturowej i związany z tym styl życia. Tradycja tych społeczności jest m.in. ważnym źródłem wiedzy o funkcjonowaniu lasu i jego zasobach, zwłaszcza biologicznych. Wiedza ta może być wykorzystywana choćby w przemyśle farmaceutycznym.

Polecenie 3

W jaki sposób wiedza i tradycja społeczności żyjących w lasach może być wykorzystana do racjonalnej gospodarki leśnej?

Ciekawostka

Wangari Muta MaathaiWangari Muta MaathaiWangari Muta Maathai w 2004 roku otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla m.in. za założenie Ruchu Zielonego Pasa – organizacji, która przyczyniła się do posadzenia ponad 30 mln drzew w Kenii i sąsiednich państwach, by zatrzymać pustynnienie, a przez to ograniczyć ubóstwo.

R14KO2imEoz9v1
Źródło: Antônio Cruz/ABr (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
iYLh3dITfA_d5e422

Podsumowanie

  • Lasy zajmują ok. 30% powierzchni lądów.

  • Dwa największe obszary leśne to tajga i lasy równikowe.

  • Lesistość państw na świecie waha się od prawie zera do ponad 95%.

  • Rocznie na Ziemi wycina się ok. 130 tys. kmIndeks górny 2lasów.

  • Dużą część lasów, głównie w krajach rozwijających się, wycina się nielegalnie.

  • Racjonalna gospodarka leśna to nie tylko wycinanie drzew, ale także starania o dobry stan ekosystemów leśnych, odtwarzanie zasobów, ochrona najcenniejszych fragmentów, udostępnianie turystom, współpraca z mieszkańcami.

  • Dzięki zalesianiu i naturalnemu odtwarzaniu roczny ubytek lasów na świecie to 52 tys. kmIndeks górny 2.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Znajdź informacje o gospodarce leśnej w wybranym przez siebie państwie i oceń jej racjonalność.

Polecenie 4.2

Dowiedz się z dowolnego źródła, jak się upewnić, że oferowane drewno nie pochodzi z nielegalnej wycinki.

iYLh3dITfA_d5e491

Słowniczek

lesistość
lesistość

odsetek powierzchni kraju pokryty lasami

Wangari Muta Maathai
R14KO2imEoz9v1
Źródło: Antônio Cruz/ABr (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.

Wangari Muta Maathai

Doktor nauk biologicznych w dziedzinie weterynarii, kenijska działaczka ekologiczna, feministyczna, obrończyni praw człowieka. Stworzyła kobiecy Ruch Zielonego Pasa, który przyczynił się do zasadzenia w Kenii i krajach sąsiednich ponad 30 mln drzew, co w pewnym stopniu powstrzymało pustynnienie w tamtym regionie Afryki. Ponadto dzięki temu powstało wiele miejsc pracy oraz ograniczona została bieda i głód. Za te działania w 2004 roku została uhonorowana Pokojową Nagrodą Nobla.

iYLh3dITfA_d5e624

Zadania

Ćwiczenie 1
RvgEWlIZLOx461
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R5VNkC5qbJESX1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R11NmTKwDE2lP1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1FDrnHygM5aR1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RNYLKAoxyhUHN1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.