Na świecie produkuje się coraz więcej żywności, ale nadal wielu ludzi cierpi z powodu jej niedostatku. Jednocześnie rośnie liczba osób z nadwagą. Skąd te dysproporcje? Jakie są pomysły na ich zmniejszenie?

Rqba5ToROGtzf1
Nadwaga dotyczy zarówno państw wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się
Już wiesz
  • że na wszystkich kontynentach są regiony mniej i bardziej rozwinięte społeczno‑ekonomicznie;

  • że na produkcję żywności wpływają czynniki środowiskowe oraz społeczno‑ekonomiczne;

  • że ludzie są znacząco zróżnicowani kulturowo i etnicznie.

Nauczysz się
  • odróżniać głód rzeczywisty, głód utajony i niedożywienie;

  • charakteryzować rozmieszczenie obszarów nadwyżek i niedoborów żywności;

  • wyjaśniać przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia żywności na świecie;

  • opisywać konsekwencje niewłaściwego odżywiania;

  • wymieniać sposoby pomocy regionom dotkniętym niedostatkiem żywności.

i6TzZvZydU_d5e204

1. Zróżnicowanie wyżywienia ludności świata

Ze statystycznego punktu widzenia sytuacja jest coraz lepsza – zmniejsza się odsetek ludzi, którym brakuje dostatecznej ilości pożywienia. Dotyczy to państw rozwiniętych i rozwijających się. Co więcej, w krajach rozwijających się spadek jest szybszy i to mimo dużego przyrostu naturalnego.

Ro2CDBqD0SeeJ1
Systematycznie spada odsetek ludzi na świecie, którym brakuje dostatecznej ilości pożywienia

Ten optymistyczny obraz psują liczby bezwzględne. Nadal niedostatek żywności doskwiera ponad 800 mln osób, w ogromnej większości z krajów rozwijających się.

RhDXNTAI85Ejv1
Wg FAO niedostatek żywności doskwiera ponad 800 mln osób na świecie

Stan wyżywienia na świecie można określać na kilka sposobów. Najczęściej, omawiając ten problem, stosuje się ilość kilokalorii przypadającą na jedną osobę w ciągu dnia. Przeciętnie wystarcza 2200‑2300 kcal, jeśli otrzymuje się mniej – mówimy o głodzie. Skutkiem głodu może być niedożywienie, czyli pogorszenie stanu organizmu wpływające na zdrowie i aktywność człowieka. Warto pamiętać, że poprawne odżywianie to nie tylko ilość dostarczonej organizmowi energii. Istotne są białka, tłuszcze, witaminy i mikroelementy. Jeżeli występuje ich niedobór, można mówić o głodzie utajonymgłód utajonygłodzie utajonym, którego skutki są podobne do głodu prawdziwego.

Polecenie 1

Wartość odżywcza ziemniaków to około 80 kcal/100 g. Czy dzienne spożycie 3 kg ziemniaków zapewni dobre odżywianie? Uzasadnij odpowiedź.

Porównanie danych wskazuje duże zróżnicowanie przestrzenne poziomu wyżywienia (tab. 1). W krajach wysoko rozwiniętych ludzie otrzymują przeciętnie o 650 kcal więcej niż w krajach rozwijających się. Jeszcze większe kontrasty są pomiędzy regionami na przykład w Azji lub Afryce. Państwa europejskie są w tym zestawieniu wśród krajów wysoko rozwiniętych: najwyższa wartość to 3780 kcal w Austrii, najniższa w Mołdawii – 2420 kcal.

Regionalne zróżnicowanie dziennych dawek kalorii wg FAO

Region

Dzienna dawka kalorii (kcal)

Skrajne wartości

Kraje wysoko rozwinięte

3390

największa – 3700 (USA)

najmniejsza – 2420 (Mołdawia)

Afryka Północna

3380

Azja Zachodnia

3080

Azja Wschodnia

3040

Ameryka Południowa

3030

Ameryka Środkowa i Karaiby

3010

Państwa Kaukazu i Azji Środkowej

2930

Świat

2860

Azja Południowo‑Wschodnia

2790

Azja

2750

największa – 3410 (Brunei)

najmniejsza – 1920 (Timor Wsch.)

Kraje rozwijające się

2740

Afryka

2580

największa – 3430 (Egipt i Algieria)

najmniejsza – 1670 (Burundi)

Oceania

2560

Azja Południowa

2440

Afryka Subsaharyjska

2430

RsOPYdD1Zbu0p1
Przeciętna dawka kalorii spożywana dziennie przez jednego mieszkańca w poszczególnych państwach na świecie (wg FAO)
i6TzZvZydU_d5e265

2. Różnice jakościowe w odżywianiu się ludzi na świecie

Różnice w sposobach odżywiania nie dotyczą wyłącznie ilości dostarczanych organizmowi kalorii. Równie ważna jest jakość spożywanych produktów. Istnieje wyraźna dysproporcja w jakości i składzie pożywienia między krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi. W regionach słabo rozwiniętych gospodarczo podstawą wyżywienia są produkty roślinne, zwłaszcza zbożowe. Produkty mięsne to mniej niż 10% diety, a żywność pochodzenia morskiego (ryby, krewetki, małże, kalmary, homary, ośmiornice itp.) to zupełny margines. Wyjątek stanowią słabo rozwinięte kraje wyspiarskie lub leżące na wybrzeżach, gdzie organizmy morskie to główne albo nawet jedyne źródło białka zwierzęcego.

Produkty pochodzenia zwierzęcego są bardzo istotne dla diety człowieka. Poza energią i wysokiej jakości białkiem dostarczają żelazo, cynk, witaminy z grupy B oraz witaminę A. Ryby stanowią z kolei źródło retinolu, witamin D i E, jodu i selenu.

W krajach wysoko rozwiniętych dzięki m.in. nowoczesnemu rolnictwu, gospodarce morskiej, przemysłowi spożywczemu i dobrej infrastrukturze komunikacyjnej dieta mieszkańców jest dużo bardziej zróżnicowana i zdrowsza.

Reu9boxLWOIYh1
Do porównania wykorzystano dane z krajów rozwiniętych: Australii, Bermudów, Finlandii, Francji, Islandii, Luksemburga, Norwegii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Urugwaju oraz z krajów rozwijających się: Botswany, Burkina Faso, Republiki Środkowoafrykańskiej, Czadu, Etiopii, Gambii, Haiti, Kenii, Malawi, Mali, Namibii, Nigru, Nigerii, Senegalu, Somalii, Sudanu, Suazi, Tanzanii i Zimbabwe (dwa regiony żywieniowe wg WHO)
i6TzZvZydU_d5e310

3. Przyczyny różnic wyżywienia ludności świata

Różnice w dostępie do żywności wynikają ze wspólnego oddziaływania wielu czynników o odmiennym natężeniu. Środowiskowe ograniczenia produkcji to: małe zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, słabe gleby, zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura powietrza, niekorzystne ukształtowanie terenu itp. Niedostatek żywności wiąże się ze wzrastającą liczbą ludności – czynnik demograficzny.
Czynnikiem ekonomicznym jest ubóstwo. Rolnicy nie mogą kupić lepszego ziarna lub nawozów, a inni ludzie żywności. Z drugiej strony popyt na biopaliwa doprowadził do tego, że producenci sprzedawali ziarno do przeróbki chemicznej, co spowodowało wzrost cen żywności.
Niestabilność polityczna, konflikty i walki po części z powodu ograniczonych zasobów zniechęcają do produkcji, ponieważ uprawy wymagają długotrwałej pracy, a zbiory łatwo stracić. Czynniki ekonomiczny i polityczny wspólnie wpływają na decyzje o budowie infrastruktury, np. utwardzonej drogi. Dzięki takim rozwiązaniom towary, w tym żywność, są dostępniejsze, a przez to tańsze. Sam czynnik polityczny to forma rządów, przynależność do bloków handlowych, poziom biurokracji czy korupcji. Odpowiedzialność przypisana mężczyznom albo kobietom za dostarczenie żywności rodzinie jest czynnikiem społecznym, podobnie jak zwyczaje żywieniowe. Oddziaływanie czynników demograficznego i środowiskowego skutkuje wyjałowieniem gleby i pustynnieniem, a to wymusza migracje, przynosząc zmiany demograficzne, społeczne i polityczne.

Polecenie 2

Wskaż prawdopodobne przyczyny, dla których producenci kukurydzy chętniej sprzedawali swój produkt wytwórniom biopaliwa niż hurtownikom żywności.

Najtrudniejsza sytuacja występuje w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie skupiło się długoletnie negatywne oddziaływanie wielu czynników. W Somalii to kilkuletnia susza niszcząca uprawy i stada zwierząt oraz ponad dwudziestoletnia wojna domowa uniemożliwiająca rozwój, a nawet pomoc humanitarną.

Przykładem złej sytuacji żywieniowej pochodzącym z innego regionu świata jest Haiti, gdzie do słabych rządów, szybkiego przyrostu liczby ludności, degradacji gleb doszły klęski żywiołowe – trzęsienie ziemi w 2010 roku i cyklon tropikalny w 2012 roku.

RHYruw1afvflJ1
Używanie drewna jako głównego surowca energetycznego doprowadziło do wylesienia i degradacji gleb. Lesistość Haiti nie przekracza obecnie 2%. Na zdjęciu satelitarnym wyraźnie widać różnicę w zalesieniu pomiędzy Dominikaną a Haiti

Kłopoty związane z wyżywieniem nie dotyczą tylko braku żywności i nie dotykają wyłącznie krajów rozwijających się. Coraz większym problemem współczesnego świata są nadwagaotyłość również prowadzące do pogorszenia stanu zdrowia. Nadwagę ma ponad 1,5 mld ludzi, z czego około 30% choruje na otyłość, co gorsza w coraz większym stopniu dotyczy to dzieci.

Rqba5ToROGtzf1
Nadwaga dotyczy zarówno państw wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się

Przyczyn nadwagi i otyłości jest kilka. Najbardziej podstawowa to wzrost udziału w diecie produktów zawierających dużo cukru i tłuszczu, spożywanie żywności wysoko przetworzonej, przez to pozbawionej wielu mikroelementów i witamin. W krajach rozwijających się problem ten wiąże się ze zmianą sposobu odżywiania na „europejski”, będącą jedną z pierwszych oznak sukcesu ekonomicznego. Dodatkowo nowoczesność prowadzi do trybu życia niewymagającego fizycznego wysiłku, więc niezużyty nadmiar energii gromadzi się w organizmie.
Skutki zdrowotne nadwagi i otyłości to m.in. choroby układu krążenia, cukrzyca, choroby stawów, niektóre rodzaje raka.

i6TzZvZydU_d5e377

4. Formy pomocy żywnościowej

Niezależnie od tego, czy niedostatek żywności jest wynikiem nadzwyczajnych sytuacji, czy błędów systemowych, wymaga pomocy interwencyjnej. Swoją rolę do spełnienia mają w tym względzie rządy na przykład poprzez uruchomienie rezerw, zakup interwencyjny lub wykorzystanie armii do przetransportowania i dystrybucji żywności na terenach ogarniętych klęską głodu. Środki rządowe są skuteczne w dotarciu do ludzi w potrzebie (zwłaszcza przy braku infrastruktury), określaniu skali problemu i przekazywaniu informacji.
Bardzo pomocne mogą być organizacje pozarządowe (ang. non‑government organization(s), skrót NGO), głównie duże, z własnymi środkami finansowymi i logistycznymi oraz doświadczonym personelem. Ich zadania to dostarczanie i rozdzielanie wody i żywności, pomoc medyczna.

Wsparcia może też udzielić społeczność międzynarodowa poprzez działania agencji rządowych lub pozarządowych, jak: Polska Akcja Humanitarna, Caritas, Oxfam czy organizacje należące do Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.
Poczynania takie mogą być skuteczne, o ile władze na danym terenie przyznają, że mają problem, z którym poradzić sobie nie potrafią, i poproszą o pomoc lub przynajmniej zgodzą się na nią oraz zapewnią bezpieczeństwo pomagającym.

R1RnFp7EMANY01
Australijska kukurydza przekazana Zimbabwe jako pomoc

Nie do przecenienia są działania długofalowe mające na celu zmniejszenie lub zlikwidowanie problemu niedostatku żywności. Jednym ze sposobów jest lepsze wykorzystanie dostępnych zasobów, np. poprzez ograniczenie erozji gleb lub parowania i odpływu wód. Pierwsze można osiągnąć poprzez orkę lub układanie kamieni wzdłuż poziomic, tarasowe pola, szerokie miedze itp., drugie – sadząc na przykład zadrzewienia śródpolne. Inny sposób to zwiększenie obszaru upraw dzięki nawadnianiu.

Polecenie 3

W jakim stopniu rozwiązanie przedstawione poniżej jest lepsze od pompy napędzanej silnikiem spalinowym? Przedstaw argumenty za i przeciw.

RSlrYoBRmy0JM1
Dzieci, wprawiając w ruch karuzelę, jednocześnie uruchamiają pompę wodną

Kolejnym sposobem jest wprowadzanie odmian wydajniejszych lub odporniejszych na niedostatek wody, zawartość soli w wodzie albo choroby i szkodniki. Można przekonać rolników do upraw całkiem nowych roślin. Tak, jak to się stało z kukurydzą w Afryce.

R1PVdD7NQHKIi1
Zbiory rosną szybciej niż powierzchnia upraw, dlatego efektywność upraw jest coraz większa

Kolejny problem do rozwiązania to przechowywanie produktów tak, by zachowały swe własności odżywcze lub siewne i nie padły ofiarą szkodników. Szacunki mówią, że na przykład w Indiach w taki sposób traci się 12‑16 mln ton ziarna. Ważne, by proponowane rozwiązania były zarówno efektywne, jak i dostępne dla rolników.

R4ev0PC36HIBi1
Woda, parując, pobiera ciepło, przez co wewnątrz temperatura jest wyraźnie niższa

Niedostatek żywności w danym regionie wynikać może z braku komunikacji, a co za tym idzie braku informacji o kłopotach żywnościowych bądź też braku możliwości dostarczenia tam odpowiedniej ilości produktów spożywczych. Pierwszy przypadek jest coraz mniej istotny dzięki bardzo szybkiemu wzrostowi liczby telefonów komórkowych (w Afryce w 2015 roku ma być ich miliard), drugiemu można zaradzić, budując drogi i mosty przejezdne niezależnie od pogody. Okazuje się, że bardzo ważnym elementem pomagającym ograniczyć ubóstwo w krajach najsłabiej rozwiniętych jest rower: większa prędkość podróżna i możliwość przewożenia większej ilości towaru sprawiają, że dochód znacząco wzrasta.

Rs0xxllobns5O1
Bardzo popularny w południowych Indiach (stan Tamilnadu) trójkołowy rower do przewozu towarów

Sposobem na wyjście z trudności na obszarach z niedożywieniem mogą być też mikrokredyty, czyli pożyczki udzielane najczęściej bez zabezpieczenia. Są one niewielkie w liczbach bezwzględnych, ale istotne z punktu widzenia kredytobiorcy. Pieniądze przeznacza się na inwestycje, np. na kupno roweru, maszyn rolniczych czy lepszego materiału siewnego. Dzięki zwiększonym zyskom spłaca się kredyt i rozwija gospodarstwo.

Oczywiście wszystkie te czynniki mogą zadziałać w warunkach bezpieczeństwa: braku konfliktów i wojen oraz przewidywalnej choćby w niewielkim stopniu przyszłości.

R1asOo1Sp14sc1
Film. Na filmie mężczyzna stoi na scenie, publiczność siedzi na widowni. Mężczyzna opowiada o tym, w jakich rejonach jada się owady i jakie są zalety takiego źródła pożywienia.
i6TzZvZydU_d5e496

Podsumowanie

  • Na świecie ok. 800 mln ludzi cierpi z powodu niedostatku żywności.

  • Na Ziemi żyje ok. 1,5 mld ludzi z nadwagą i otyłością.

  • Różnica dziennej dawki kalorii najlepiej i najsłabiej odżywionych regionów to prawie 1000 kcal.

  • Zarówno niedostatek, jak i nadmiar jedzenia prowadzą do negatywnych skutków zdrowotnych.

  • Na różnice w poziomie wyżywienia wspólnie wpływają czynniki środowiskowe, społeczne, demograficzne, polityczne i ekonomiczne.

  • Pomoc interwencyjna to dostarczenie wody, żywności, medykamentów i schronień zagrożonej ludności.

  • Pomoc długofalowa to edukacja i inwestycje.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Wybierz dwa państwa o dużej różnicy dziennej dawki kalorii i opisz przyczyny tego stanu.

Polecenie 4.2

Znajdź w dowolnym źródle informacje o akcji pomocowej na poziomie lokalnym. Wskaż jej mocne i słabe strony.

i6TzZvZydU_d5e565

Słowniczek

głód utajony
głód utajony

niedostatek żywności wynikający z braku potrzebnych składników, takich jak witaminy, białko, mikroelementy, a nie ilości otrzymywanych kalorii

i6TzZvZydU_d5e611

Zadania

Ćwiczenie 1
R1B2eAGdCc6QJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1Q48CkAowAF11
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R381ZRFch36r91
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1J5J1NmSxgZM1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RfiN2cOe13e0C1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.