System totalitarny w ZSRR
Wprowadzenie
Wyjaśnij, jakie grupy społeczne symbolizują przedstawione na rysunku postacie. Zwróć uwagę na atrybut trzymany przez Lenina. Jak można zrozumieć napis „Towarzysz Lenin oczyszcza ziemię z brudu”?
Wybierz z tekstu lekcji najważniejsze Twoim zdaniem daty, wpisz je w schemat linii chronologicznej i dodaj do nich swój komentarz uzasadniający wybór. Możesz zilustrować oś czasu zdjęciami.
Kiedy powstała karykatura?
- W latach 1918–1924.
- W latach 1924–1928.
- W latach 1930–1935.
Twórcą państwa radzieckiego był Lenin. To on stworzył podstawy ideologiczne oraz umożliwił bolszewikom zdobycie i ugruntowanie władzy w państwie. Pomocne okazały się przede wszystkim dekrety: o pokoju i o ziemi. Pierwszy doprowadził do zawarcia pokoju separatystycznego z Niemcami i wycofania się Rosji z wojny, a tym samym zrealizowania postulatów większości rosyjskiego społeczeństwa, zmęczonego działaniami wojennymi i kryzysem. Drugi umożliwił, przy przyzwoleniu bolszewików, samowolne zagarnięcie przez chłopów majątków ziemskich i doprowadził do likwidacji warstw posiadających oraz zniszczenia „starego porządku”. Kiedy jednak okazało się, że na gruzach carskiej Rosji nie powstało automatycznie socjalistyczne państwo (na co liczyli twórcy rewolucji październikowej), a kształtująca się nowa rzeczywistość nie uzyskała akceptacji znacznej części społeczeństwa, bolszewicy, korzystając z różnych metod i środków (często spoza granic prawa), zrobili wszystko, aby zdobytej władzy już nie oddać.
Przyjrzyj się uważnie zdjęciu. Wyjaśnij, czy przedstawienie Lenina w otoczeniu książek, siedzącego przy biurku zastawionym przyborami do pracy i zaczytanego mogło mieć jakiś cel propagandowy. Zwróć uwagę w dalszej części lekcji, w jaki sposób ukazany jest Stalin.
Początki władzy bolszewików
Przypomnijmy: w listopadzie 1917 roku w głosowaniu powszechnym wybrano Zgromadzenie Konstytucyjne. Ku zdziwieniu bolszewików w przeprowadzonych wyborach zdobyli oni tylko 25% głosów. Ponad 40% oddano na Partię Socjalistów Rewolucyjnych (eserów). Bolszewicy nie zamierzali jednak uznać tego faktu i kolejny raz przy pomocy marynarzy Floty Bałtyckiej rozpędzili ciało ustawodawcze. Lenin obrazowo to podsumował, stwierdzając, że skoro konstytuanta stanęła w poprzek rewolucji, należało ją zlikwidować. Bolszewicy utworzyli rząd: Radę Komisarzy Ludowych z Włodzimierzem Iljiczem Leninem na czele i rozpoczęli „przekonywanie” do swojej władzy. Pomocny w tym okazał się aparat terroru. Już pod koniec 1917 roku z inicjatywy Lenina powołana została Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, tzw. Czeka. Na jej czele stał bliski współpracownik Lenina, wcześniej jeden z przywódców SDKPiL, Feliks DzierżyńskiFeliks Dzierżyński.
Rozwiń skrót SDKPiL:
- Społeczno-Demokratyczny Komitet Polski i Litwy.
- Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy.
- Socjalistyczno-Demokratyczny Komitet Polsko-Litewski.
Przypomnij, jaki program głosiła SDKPiL: niepodległościowy czy internacjonalistyczny.
Aparat terroru miał przede wszystkim uniemożliwić oddanie władzy przez bolszewików. Wrogiem rządzących mógł się okazać każdy i każdego mogły dotknąć represje. Do więzień trafiali „przestępcy” gospodarczy (nazywani „burżujami” i „spekulantami”), a także „polityczni” występujący przeciwko ustrojowi bądź za występujących uznani, bądź też nieakceptujący nowej władzy. Bardzo często o losie człowieka decydowało jego pochodzenie społeczne. Wrogami klasowymi przewidzianymi do unicestwienia stawali się ziemianie, przemysłowcy, przedstawiciele inteligencji. Szczególnie złą sławę wśród licznych placówek więziennych miało moskiewskie więzienie na Łubiance.
Kształt ustrojowy państwu bolszewików nadała Konstytucja Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Rad z lipca 1918 roku. Przede wszystkim wprowadzała wspomnianą nazwę państwa. Zakładała, że władzę ustawodawczą w państwie miał sprawować Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich. Miał być zwoływany co najmniej raz na dwa lata. Kiedy nie obradował, rządził Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy. Do jego zadań należało wydawanie ustaw, administrowanie państwem, kontrolowanie go. Mógł również odwoływać lub zawieszać wszelkie decyzje Zjazdu Rad. Z Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego wyłaniany był rząd, czyli Rada Komisarzy Ludowych. Mocno ograniczone były prawa polityczne. Najbardziej uprzywilejowaną grupę stanowili robotnicy (konstytucja gwarantowała np. wolność prasy, słowa, zgromadzeń, ale tylko klasie robotniczej), mniej uprzywilejowaną – chłopi (w wyborach do rad jeden głos robotniczy równał się pięciu chłopskim), a grupami całkowicie pozbawionymi wszelkich praw byli duchowni, carscy urzędnicy i przedstawiciele warstw posiadających (nazywano ich liszeńcami od słowa „liszat” – pozbawiać).
W ugruntowaniu władzy bolszewikom przeszkadzali również zwolennicy poprzedniego ustroju. Przeciwko próbom tworzenia nowej rzeczywistości politycznej wystąpili dawni carscy generałowie, czyli biali. Wymordowanie carskiej rodziny (na mocy decyzji Lenina) w lipcu 1918 roku tylko ich umocniło w oporze przeciwko bolszewikom. Do walki z białymi utworzono Armię Czerwoną. Powstała na mocy ochotniczego „robotniczo‑chłopskiego” zaciągu. Zgodnie z ideą równości – zlikwidowano w niej stopnie wojskowe. Żołnierzy wyróżniały obejmowane stanowiska (lecz bez dystynkcji). Na straży dyscypliny i odpowiedniego poziomu ideologicznego stali komisarze polityczni. Armii Czerwonej brakowało jednak uzbrojenia, mundurów, wyszkolenia. Aby to zmienić, zdecydowano się zachęcić do wstępowania do niej dawnych oficerów armii carskiej. „Zachęcano ich”, internując na przykład ich rodziny. Armia Czerwona najbardziej zacięte walki toczyła na Ukrainie z siłami gen. Antona Denikina, Aleksandra Kołczaka na Syberii i gen. Nikołaja Judenicza na terenie Estonii.
Dodatkowym utrudnieniem dla bolszewików, dążących do ugruntowania władzy, była konieczność walki z oddziałami interwencyjnymi wysłanymi przez państwa ententy oraz wojna polsko‑bolszewicka, która okaże się nie tylko konfliktem granicznym, ale też początkiem „ogólnoświatowej rewolucji”. Wojna domowa zakończyła się sukcesem Armii Czerwonej, podobnie jak zmagania z siłami interwencyjnymi ententy. Jedynie konflikt z Polską nie przebiegał zgodnie z planami bolszewików.
Przypomnij okoliczności porażki bolszewików w wojnie z Polską.
Sukces w wojnie domowej umożliwiło kilka czynników. Po pierwsze – rywalizacja pomiędzy generałami białych i tym samym brak koordynacji ich działań. Drugim istotnym czynnikiem było zatrzymanie ofensywy Piłsudskiego. Kolejnym – właściwa propaganda: Armia Czerwona w dużej mierze rekrutowała się z chłopów, bolszewicy pozwolili im (początkowo!) przejąć ziemię, a biali głosili powrót przedrewolucyjnych stosunków własnościowych. Wojska ententy także udzieliły zbyt małego wsparcia białym. Trudno się jednak dziwić. Społeczeństwo Zachodu było zmęczone I wojną światową i opinia publiczna w większości krajów była przeciwna interwencji w Rosji.
Komunizm wojenny oraz NEP
Kolejnym problemem, z którym musieli poradzić sobie bolszewicy, był kryzys ekonomiczny, wywołany zarówno prowadzonymi wojnami, jak i ich własną polityką gospodarczą. Jednym z pierwszych kroków po zdobyciu władzy przez bolszewików była likwidacja prywatnej własności i przejęcie pełnej kontroli nad gospodarką. Przede wszystkim znacjonalizowano banki i duże zakłady przemysłowe. Anulowano wszystkie długi zagraniczne. Wprowadzono kontrolowanie fabryk przez rady robotnicze, co okazało się przedsięwzięciem niszczącym rosyjską gospodarkę. Nieposiadający odpowiednich kwalifikacji członkowie rad nadzorowali proces produkcji, ponadto dopuszczali się defraudacji i kradzieży. Ciężka zima w 1918 roku pogłębiła jeszcze bardziej zapaść gospodarczą. Nie bez znaczenia był fakt, że zgodnie z traktatem brzeskim od Rosji odpadły tereny Ukrainy z rozwiniętym przemysłem i produkcją rolną. Chcąc zapewnić aprowizację armii i zaspokoić potrzeby państwa, wprowadzono zasady komunizmu wojennego. Państwo przejęło na własność także małe zakłady przemysłowe (nawet rzemieślnicze). Faktycznie zlikwidowano wszelkie elementy wolnorynkowe. Wprowadzono także centralizację gospodarki. Poszczególne gałęzie przemysłu były zarządzane przez główne komitety, które wyznaczały zakładom przemysłowym, fabrykom wskaźniki produkcyjne. Zaplanowana wysokość produkcji często zdecydowanie przekraczała możliwości zakładu, w efekcie dochodziło do dezorganizacji produkcji. > Jeszcze gorzej przedstawiała się sytuacja na wsi. Również i tutaj próbowano ograniczyć własność prywatną, tworząc państwowe gospodarstwa rolne (sowchozy), kolektywne, oraz spółdzielnie rolnicze. Chłopi, zwłaszcza ci, którzy dopiero co zagarnęli ziemię, nie byli zainteresowani „propozycjami” bolszewików. Odgórnie ustalono stałą cenę skupu zboża przez państwo (poniżej ceny rynkowej) oraz obowiązkowe kontyngenty. Jeśli chłopi nie wywiązywali się z nich, groziła im rekwizycja: powstały specjalne komisje rekwizycyjne (składające się przede wszystkim z pracowników fabryk), których członkowie byli wynagradzani częścią zabranych płodów rolnych. Bardzo często zabierano wszystko, nie zwracając uwagi na potrzeby rodzin chłopskich. Chłopi ukrywali więc produkty rolne, mimo że groziła za to nawet kara śmierci. Nie zawsze jednak istniała taka możliwość, toteż w latach 1920–1921 w wielu rejonach kraju zapanował głód. Zasady komunizmu wojennego stosowane przez państwo (zwłaszcza konfiskata ziemi i dobytku oraz przymusowe dostawy towarów rolnych) wywołały bunty chłopów (do największego doszło w guberni tambowskiej).
Trudna sytuacja gospodarcza, brak żywności w miastach, reglamentacja większości produktów żywnościowych, a zwłaszcza zmniejszanie przydziałów doprowadzały z kolei do strajków robotniczych. Przeciwko władzy bolszewików wystąpili także marynarze w bazie w Kronsztadzie (ci, od których rewolucja się zaczęła). Bunty stłumiono, ale Lenin dostrzegł potrzebę zastąpienia komunizmu wojennego inną formą gospodarowania. Potraktował bunt marynarzy jako ostrzeżenie dla władzy bolszewików, tym bardziej że obok haseł poprawy sytuacji gospodarczej pojawiły się w nim postulaty „demokratyzacji życia” społecznego i politycznego. W marcu 1921 roku na X Zjeździe RKP ogłosił wprowadzenie Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP), zakładającej funkcjonowanie elementów wolnego rynku i prywatnej inicjatywy. Większość zakładów pozostała państwową własnością, ale pozwolono na pewną samodzielność w zakresie dystrybucji, zaopatrzenia. Pojawiła się możliwość dzierżawy zakładów od państwa. Chłopi mogli po uiszczeniu podatku w naturze sprzedawać nadwyżki produktów rolnych na wolnym rynku. Za przyzwoleniem Lenina pisarz Maksym GorkiMaksym Gorki zwrócił się o pomoc międzynarodową dla ofiar głodu. Wsparcia udzieliły organizacje charytatywne krajów zachodnich (m.in. założona przez Herberta Clarka Hoovera, późniejszego prezydenta USA) czy międzynarodowe, jak choćby MCK. Udało się także pozyskać kapitał zachodni, który rozpoczął inwestowanie w państwie radzieckim. Cudzoziemcom gwarantowano preferencyjne warunki. Efektem była poprawa warunków życia. Niemniej bolszewicy zdawali sobie sprawę, że NEP stanowi przyznanie się do porażki idei „szybkiego skoku w socjalizm” oraz uniezależnia społeczeństwo i niweluje kontrolę władzy państwowej nad gospodarką.
Powstanie ZSRR
Jeszcze w okresie władzy Lenina doszło do utworzenia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (30 grudnia 1922 roku). W leninowskiej koncepcji miał być to federacyjny organizm państwowy, składający się z równoprawnych republik – początkowo rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej i zakaukaskiej. Warto zauważyć, że tereny ostatniej z wymienionych republik zostały przyłączone w wyniku agresji zbrojnej. Dosyć specyficznie była więc traktowana idea samostanowienia głoszona przez bolszewików.
Kres rządów Lenina
Lenin był zwolennikiem urzędów kolegialnych. Uważał, że po jego śmierci władza powinna przejść w ręce gremium złożonego z kilku osób. Wśród nich wymieniano: Grigorija ZinowiewaGrigorija Zinowiewa, Lwa KamieniewaLwa Kamieniewa, a przede wszystkim Lwa Trockiego.
Wódz rewolucji po wylewach był częściowo sparaliżowany. Osobą „nadzorującą” kwestie zdrowotne Lenina, a także odpowiedzialną za kontakty z lekarzami był Stalin, który przy okazji starał się także izolować Lenina od otoczenia. Jak myślisz, dlaczego?
W swoim testamencie przestrzegał przed oddaniem władzy w ręce Józefa Stalina, pełniącego od 1922 roku funkcję sekretarza generalnego Rady Komisarzy Ludowych.
Można spotkać się ze stwierdzeniem, że zdjęcie to zostało „zafałszowane”, że jest to fotomontaż. Komu mogło zależeć na fałszerstwie i dlaczego?
- Stalinowi, ponieważ chciał pokazać, że miał dobry kontakt z Leninem.
- Leninowi, ponieważ próbował udowodnić, że potrafi porozumieć się z każdym.
- Ani Stalin, ani Lenin nie mieli potrzeby fałszowania historii.
Po śmierci Lenina w 1924 roku większość jego dawnych współpracowników uznała, że największym dla nich zagrożeniem jest Lew Trocki, toteż Stalina pozostawiono na stanowisku sekretarza. A ten stopniowo, bez rozgłosu, dokonywał zmian w strukturze partii, obsadzając ważne stanowiska oddanymi sobie ludźmi.
Postaraj się odnaleźć w internecie informacje o Lwie Trockim i powiedz, jakie powody miał Stalin (i pozostali współpracownicy Lenina), żeby obawiać się Trockiego jako największego konkurenta do przejęcia schedy po twórcy państwa radzieckiego.
Jaką funkcję pełnił w aparacie bezpieczeństwa Feliks Dzierżyński?
- Stał na jego czele.
- Był jednym z komisarzy Czeki.
- Był ministrem spraw wewnętrznych w Radzie Komisarzy Ludowych.
Stalin chwilowo sprzymierzył się z Zinowiewem i Kamieniewem. Wspólnie zmusili Trockiego do opuszczenia kraju. Po pozbyciu się najgroźniejszego przeciwnika Stalin zaczął podejmować działania, które doprowadziły go do przejęcia pełni władzy. Zawierał „przyjaźnie” i „sojusze”, które umożliwiały mu eliminowanie kolejnych przeciwników. Do perfekcji opanował posługiwanie się kłamstwem. W 1927 roku odsunął Zinowiewa i Kamieniewa, posądzając ich o ustawiczne sprzeciwianie się polityce partii. Oskarżono ich również o działalność kontrrewolucyjną. Bucharina, redaktora bolszewickiego czasopisma „Prawda”, który wspomógł go w walce przeciwko wspomnianym działaczom, odsunął ze względu na „inne spojrzenie” na problemy kolektywizacji. Niektórych przeciwników unicestwiał w dosłownym tego słowa znaczeniu, m.in. zmuszając do samobójstwa. Feliks Dzierżyński, stojący przez pierwsze lata na czele aparatu bezpieczeństwa, bliski współpracownik Lenina, zmarł… z przepracowania. W 1929 roku Stalin mógł powiedzieć, że jest jedynowładcą.
Wielki terror
Objęcie pełni władzy przez Stalina nie zahamowało procesu pozbywania się przeciwników politycznych. Stalin głosił teorię, że wraz z rozwojem komunizmu wzrasta liczba wrogów klasowych i zgodnie z nią likwidował każdego, kto budził cień podejrzenia. Służył mu do tego świetnie rozbudowany aparat terroru, a przede wszystkim wszechobecna i wszechwładna policja polityczna. Od 1934 roku strach budziło NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), następca Czeki. Do największych czystek doszło w drugiej połowie lat 30. Przede wszystkim przeprowadzono je w partii. W trzech procesach moskiewskich (1936, 1937, 1938) skazano członków partii, którzy cieszyli się zbyt dużą popularnością, m.in. Siergieja Kirowa. Oskarżycielem we wszystkich procesach był Andriej Wyszyński.
Oceń teorię prawną sformułowaną przez Andrieja Wyszyńskiego.
Oprócz Dzierżyńskiego życie stracili też Jagoda czy Jeżow, którzy stali na czele policji politycznej, czyli nadzorowali aparat terroru. Nikt zatem nie mógł być pewien swojego losu.
Osoby, które Stalin likwidował, znikały też „z kart historii”. Na pierwszym zdjęciu pierwsza osoba z prawej strony to Nikołaj Jeżow.
Spróbuj odnaleźć informacje, które pomogą Ci ustalić powód korekty zdjęcia.
Czystka objęła przede wszystkim stare kierownictwo partyjne – członków partii, którzy współpracowali z Leninem. Stalin tworzył swoje elity, jemu wszystko zawdzięczające i od niego zależne. Także w ruchu międzynarodowym zlikwidował kierownictwo III Międzynarodówki, przywódców komunistycznych partii w krajach europejskich, m.in. Komunistycznej Partii Polski. Po czystkach liczba członków partii spadła o ponad 500 tys., a podobno przyjęto około 1 mln nowych.
Beria był kolejnym szefem NKWD. Jego zadanie polegało na wydawaniu nakazów egzekucji.
Czystka dotknęła też wojsko. Stalin pozbył się jeszcze wodzów rewolucyjnych. Pretekstem było oskarżenie marszałka Michaiła Tuchaczewskiego o szpiegostwo na rzecz Niemiec. W 1937 roku skazano Tuchaczewskiego, a następnie kolejnych dwóch marszałków, 15 wyższych dowódców armii, blisko 40 tys. oficerów.
Z widocznych na zdjęciu pięciu marszałków ZSRR przeżyło dwóch. Znajdź informację, którzy z nich ocaleli.
Wymordowano 90% generałów i 80% pułkowników. Na ich miejsce przyszli ludzie szybkiego awansu, niedouczeni, karierowicze.
Także kierownicza kadra w gospodarce została poddana represjom. NKWD wykryło w przemyśle kontrrewolucjonistów, sabotażystów. Wyniki zakładane w kolejnych planach były niemożliwe do osiągnięcia, należało więc znaleźć winnych. Życie stracił (podobno popełnił samobójstwo) komisarz przemysłu Sergo Ordżonikidze. Posady tracili dyrektorzy fabryk, inżynierowie zatrudnieni na ważnych stanowiskach. Bardzo często w ramach kary trafiali do łagrów. Niszczono również grupy narodowe, w tym Polaków, których masowo zsyłano do łagrów, głównie do Kazachstanu.
W latach 1937–1938 NKWD aresztowało ponad 1,5 mln osób. Skazano ok. 1,3 mln, a rozstrzelano 700 tys.
Oblicza się, że ok. 9% dorosłego społeczeństwa ZSRR pod koniec lat 30. znalazło się w obozach GUŁagu. System obozów przymusowej pracy (łagrów), czyli tzw. GUŁag powstał w 1919 roku (pierwsze obozy pojawiły się już w 1918 roku) dla „wrogów ludu”, „odszczepieńców”. Do łagru mogli też trafić nieprawomyślni członkowie partii bolszewickiej. Rozbudowa GUŁagu nastąpiła w okresie stalinowskim, ale o jego rozroście już w pierwszych latach może świadczyć fakt, że w 1920 roku było 85 obozów, a w 1923 – 355. Przez łagry przewinęło się 30–50 mln osób. Więźniów traktowano jako darmową siłę roboczą i wykorzystywano ich przy budowie np. wielkich stalinowskich przedsięwzięć przemysłowych i komunikacyjnych (m.in. kanałów Białomorsko‑Bałtyckiego czy Wołga‑Don). Kierowano ich do najtrudniejszych inwestycji. Pracowali w trudno dostępnych rejonach, w ciężkich warunkach klimatycznych: w kopalniach złota i uranu na Kołymie czy węgla w basenie rzeki Peczory.
W jakich rejonach ZSRR były zlokalizowane łagry?
Archipelag GułagPomysł zamiany Wysp Sołowieckich na miejsce zesłania wziął się ze spostrzeżenia, że to bardzo odpowiedni punkt, ponieważ przez pół roku nie ma on łączności ze światem zewnętrznym. Żaden krzyk stamtąd nie dojdzie, możesz tam spokojnie bawić się w całopalenie. [...] Archipelag GUŁag roztasowany [jest] na całej powierzchni Związku Sowieckiego. [...] Można założyć, że jednocześnie znajdowało się w obozach nie więcej niż 12 mln ludzi (jedni szli do ziemi. Maszyna dostarczała nowych). I więźniowie polityczni stanowili nie więcej niż połowę tej liczby. [...] Ale teraz dopiero przestaje być historyczną tajemnicą to, co stało się z Archipelagiem w 1937 roku, była to eksplozja demograficzna. Liczba więźniów wzrosła z 2 mln do 17. Wtedy też skasowano [...] ostatnie już dni wolne od pracy (ustawowo miały być ich trzy na miesiąc), ale nie przestrzegano tego ściśle i zimą, kiedy plan był zagrożony, w ogóle ich nie uwzględniano), letnią dniówkę przedłużono do 14 godzin, mrozy 40–50 stopni uznawano za znośne dla pracujących i dopiero przy mrozie 55‑stopniowym zezwalało się na spisanie dniówki na straty. Wiele punktów obozowych znamy dziś jako miejsca kaźni i masowego grzebania ofiar – jak Orotukan i punkt Polarnoje, i Swistoplas, i Annuszka, i nawet kolonia rolna Dukcza, ale najbardziej tu zasłynęła kopalnia Zołotistyj [...]. Na Serpantynce rozstrzeliwano co dzień 30–50 ludzi w szopie, obok izolatora.
Aleksandr Sołżenicyn, Archipelag Gułag, t. III, tłum. Jerzy Pomianowski, Warszawa 1990, s. 247–248.
Na podstawie powyższego tekstu podaj informacje na temat funkcjonowania radzieckich łagrów.
W ZSRR obowiązywało od 1934 roku prawo odpowiedzialności zbiorowej: skazanie jednej osoby w rodzinie pociągało za sobą ukaranie pozostałych członków rodziny. Co gorsza, dziecko powyżej 12. roku życia mogło być skazane na karę śmierci.
Terror stał się podstawą utrzymania nieograniczonej władzy przez Stalina i pozwolił na stworzenie jednego z najbardziej zbrodniczych systemów na świecie.
Zmiany w gospodarce
Jedną z pierwszych zmian, którą Stalin wprowadził w życiu gospodarczym, była likwidacja NEP, czyli tym samym jakiejkolwiek inicjatywy prywatnej. Została wprowadzona gospodarka centralnie planowana, będąca pod pełnym nadzorem państwa. Opracowywano 5‑letnie plany gospodarcze. Stalin planował przede wszystkim rozbudowę przemysłu ciężkiego, zwłaszcza na tych terenach, gdzie do tej pory w ogóle nie istniał, przede wszystkim na azjatyckich obszarach ZSRR. Budowa od podstaw wielu zakładów przemysłowych wymagała ogromnych kosztów, należało więc zdobyć na to finanse. Stalin postanowił powrócić do pomysłu kolektywizacji rolnictwa, wierząc, że powstające państwowe i spółdzielcze gospodarstwa, czyli sowchozy i kołchozy, z kolektywną pracą, mechanizacją i wykwalifikowanymi pracownikami, pozwolą na zwiększenie produkcji rolnej. Nadwyżki będzie można przeznaczyć na eksport, a zdobyte w ten sposób fundusze na nowe inwestycje oraz na sprowadzenie zagranicznych fachowców i zakup nowych licencji przydatnych w rozwoju fabryk. Przyszłość jednak pokaże, że znacznie częsciej zakupione egzemplarze maszyn starano się kopiować, oczywiście bez zgody twórców.
Akcja kolektywizacji zaczęła się w 1928 roku, a zakończyła w 1935. Mieszkańcy wsi nie chcieli jednak pozbywać się ziemi. Polityka NEP doprowadziła do częściowego odrodzenia się wsi i nie chciano utraty i tak niewielkich gospodarstw. W efekcie niecałe 2% ludności wsi dobrowolnie lub w ramach akcji rozkułaczania (bogaci chłopi z zasady mieli obowiązek oddać ziemię) przystąpiło do spółdzielni. Stalin zachęcał do odbierania ziemi bogatszym chłopom, obiecując zyski tym, którzy będą w tym procederze uczestniczyć. Kułaków wraz z rodzinami zsyłano do najcięższych obozów na północy Syberii, a także do innych rejonów ZSRR.
Określ, jaki element kolektywizacji został przedstawiony na zdjęciu.
Kiedy i to nie przyniosło spodziewanych efektów, w 1929 roku wprowadzono dekret o oddaniu przez właścicieli ziemi całego posiadanego ziarna. Oddziały służb porządkowych, ale też robotników odpowiednio nastawionych przez władzę, przeczesywały wsie i szukały pozostawionych płodów. Ratując się przed głodem, chłopi oddawali ziemię, ale też masowo wybijali zwierzynę hodowlaną, aby nie została przejęta przez tworzone kołchozy. Szacunkowo podaje się, że wybito wówczas ponad 4 mln koni i prawie 15 mln sztuk bydła. W efekcie pierwsze lata nie tylko nie przyniosły nadwyżek, ale wręcz jeszcze obniżenie produkcji. Zapanował też głód.
Wyobraź sobie, że jesteś pracownikiem organizacji pomocy humanitarnej. Otrzymujesz powyższe zdjęcia. Masz na ich podstawie napisać krótką notatkę, która ma zostać odczytana podczas spotkania władz organizacji. Zredaguj ją w taki sposób, aby organizacja zdecydowała się podjąć kroki pomocowe właśnie na terenie ZSRR, a nie gdzie indziej. Postaraj się użyć jak najwięcej argumentów, możesz też odwołać się do emocji.
W najgorszej sytuacji znalazła się Ukraina. Klęski nieurodzaju doprowadziły tam do głodu, a ponieważ był to rejon wyjątkowo oporny na kolektywizację, a przy tym obdarzony bardzo dobrymi glebami, w ramach kary odcięto go od jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. W efekcie pozwolono na unicestwienie kilku milionów mieszkańców. W wyniku głodu umarło na Ukrainie 5–8 mln osób.
Przyjrzyj się zdjęciu. Co zwraca Twoją uwagę? Czy tytuł „wykopki” jest adekwatny do przedstawionego obrazu? Jeśli nie wiesz, co znaczy termin „wykopki”, zapytaj rodziców.
Kolejnym elementem polityki, która miała umożliwić całkowitą kontrolę społeczeństwa, a w konkretnym przypadku kolektywizacji zapobiec ucieczkom przed represjami, było wprowadzenie dokumentów tożsamości (paszportów), bez których nie wolno było się poruszać. Pracujący w kołchozach dostali je dopiero w latach 60.
Historia powszechna. Wiek XX[...] chłopów pozbawiono dotychczasowej własności, zniszczono odwieczną infrastrukturę wiejską, a także społeczną, połączoną bowiem równocześnie z zamykaniem cerkwi i wypędzeniem ze wsi duchownych. Wieś został ograbiona z dobrych gospodarzy, których zesłano do łagrów. Pozostała bezwolna masa. Zarząd kołchozu stanowili bardzo często ludzie politycznie odpowiedni, ale nieznający się absolutnie na rolnictwie. Rozgrabiając i niszcząc dobytek bardzo często pozbawiano kołchozy narzędzi rolniczych, a przemysł nie był w stanie dostarczyć traktorów i innych nowoczesnych urządzeń do uprawiania ziemi.
[...] Cała ta akcja była jednym wielkim absurdem, całkowicie sprzecznym z zasadami ekonomicznymi, i dlatego doprowadziła do wielkiej katastrofy gospodarczej.
[...] Okazało się, że chłopi, szczególnie na Ukrainie, gdzie istniało wiele dobrze prowadzonych gospodarstw chłopskich, zaczęli stawiać zbrojny opór przeciwko przymusowej kolektywizacji, która dzięki polityce partii komunistycznej pozbawiła ich własności.
[...] Kolektywizacja wsi pokazała na masową skalę oblicze radzieckiego systemu. Okazała się wojną domową wypowiedzianą własnemu społeczeństwu przez władzę. Skutki były nieodwracalne i okrutne dla milionów bogatszych i drobnych rolników. Tylko w latach 1930–31 zesłano 1,8 mln rolników, przeważnie na Syberię. [...] Prowadzona wręcz regularna wojna z chłopami, przez siły bezpieczeństwa (OGPU) i oddziały Armii Czerwonej, trwała do połowy lat 30. i była decydującym etapem w eskalacji stalinowskiego terroru wobec chłopstwa.
Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012, s. 239–240.
Napisz, na jakie skutki kolektywizacji zwracają uwagę autorzy. Czy słusznie określają ją jako wojnę domową? Swoją odpowiedź uzasadnij.
Kosztem milionów ofiar rozbudowano przemysł. Już w pierwszej pięciolatce zbudowano blisko 1,5 tys. zakładów przemysłowych, w kolejnych następnych kilka tysięcy. Powstało wiele ośrodków przemysłowych: Magnitogorsk, Nowokuźnieck, Stalingrad, Czelabińsk. W kolejnym pięcioletnim planie produkcyjnym (1933–1937) wybudowano 4500 nowych zakładów produkcyjnych, zakończono też proces elektryfikacji kraju. Podobnie jak w pierwszym planie nacisk położono na przemysł ciężki i zbrojeniowy. Efektem była zmotoryzowanie i zwiększenie sił pancernych radzieckiej armii. ZSRR w połowie lat 30. był jednym z największych producentów czołgów i samolotów. Sztandarową budową II planu było założenie Komsomolska (na cześć Związku Młodzieży Komunistycznej), rozpoczęto także modernizację Moskwy, powstawały w niej budowle w stylu socrealizmu oraz zainicjowano budowę metra.
Rozwój gospodarczy kraju miał nastąpić najmniejszym nakładem finansowym. Społeczeństwo radzieckie miało to zrobić, nie otrzymując w zamian zbyt dużo. Stąd pomysł na wprowadzenie systemu współzawodnictwa pracy. Zamiast podwyższać pensje, zachęcając tym samym do wzmożonej pracy, płacono więcej, ale za przekraczanie norm. Bohaterem, wzorem do naśladowania, był Aleksiej Stachanow (górnik), który podobno w czasie jednej zmiany wykonał 1475% dziennej normy wydobycia węgla.
Jako przykład – co dziś brzmi jak dowcip – podawano z dumą, że Zakłady Spirytusowe w Tumieniu wyprodukowały wódkę o „zwiększonej proletariackiej mocy”: zamiast 32% – 45%, która stała się podstawowym trunkiem „stachanowców” (tak nazywano wyrabiających ponad normę). Zapał do wydajniejszej pracy wynikał z chęci uzyskania profitów, nie zawsze pieniędzy – przydziału na mieszkanie czy nawet radia. Ruch stachanowski miał też drugie oblicze. Śrubowano normy, a tych, którzy z różnych powodów nie byli w stanie ich wyrabiać, nazywano sabotażystami, za sabotaż zaś groziła m.in. kara śmierci.
Konstytucja, walka z Cerkwią, kult jednostki
W grudniu 1936 roku została uchwalona nowa konstytucja ZSRR. Formalnie władzę ustawodawczą w państwie sprawował dwuizbowy parlament, składający się z Rady Związku i Rady Narodowości. Funkcję głowy państwa (władzy wykonawczej) pełniła Rada Najwyższa ZSRR. Teoretycznie gwarantowano szerokie prawa obywatelskie i szerokie uprawnienia samorządów lokalnych. W rzeczywistości wszystkie wolności pozostały martwą literą. Rządził aparat partyjny z Józefem Stalinem na czele.
Komunizm nie mógł tolerować istnienia Kościoła prawosławnego w obawie przed próbą ograniczenia jego władzy nad duszami i umysłami. Stalin uważał religię za „opium dla mas”, przeżytek średniowiecza. W 1925 roku utworzył Związek Wojujących Bezbożników. Wydawano antyreligijną prasę, rozrzucano ulotki o antyreligijnym ostrzu. W 1929 roku z jego inicjatywy ogłoszono plan zamknięcia wszystkich cerkwi oraz świątyń innych wyznań. Większość z nich miała być rozebrana, a materiał z nich potraktowany jako budulec na inne potrzeby. Te, które zostały, zamieniano na magazyny, składy lub „muzea ateizmu”. Dokonano konfiskaty dóbr kościelnych, wartościowe ikony sprzedawano, przeważnie za granicą.
W zamian zaproponowano kult jednostki.
Historia Europy 1919---1939Wokół kultu Lenina i Stalina wyrosła nowa religia świecka, z jej zmumifikowanymi ciałami, świętymi relikwiami i ikonami, która domagała się nadzwyczajnych ofiar oraz aktów wiary od wyznawców.
Martin Kitchen, Historia Europy 1919–1939, tłum. Tadeusz Rybowski, Hanna Szłapka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.
Wyjaśnij, dlaczego kult Stalina i Lenina został przez autora nazwany „nową religią”.
Przywódca WKP (b)WKP (b), Józef Stalin, był obecny wszędzie. Jego wizerunek na plakatach, portretach towarzyszył obywatelowi ZSRR w domu, pracy, w środkach masowego przekazu, w literaturze, sztuce. Dodatkowo zawsze prezentowany był jako postać genialna, przywódca narodu, dobry ojciec, który dba o społeczeństwo i który wszystko robi w interesie mieszkańców ZSRR, a nawet całej ludzkości. Przedstawiano go jako postać wyjątkową, która odnosi sukcesy na arenie międzynarodowej.
Także Lenina pośmiertnie otoczono kultem. Trumnę z jego zabalsamowanym ciałem wystawiono na widok publiczny i ustawiono w specjalnie zbudowanym mauzoleum na placu Czerwonym w Moskwie.
Kapsuła czasu
Zawsze stawiało się pomniki postaciom wielkim, szczególnym w konkretnych czasach. Kiedy zmieniała się rzeczywistość polityczna, postumenty zostawały, tylko pojawiali się na nich inni bohaterowie. Sprawdź, co stało się z mauzoleum i ciałem Lenina po 1991 roku.
Utrwaleniu kultu służyła także kultura. Zwłaszcza wszystkie dziedziny sztuki miały pokazywać Lenina, Stalina, szerzyć komunizm. Twórców mobilizowano do pokazywania życia codziennego w ZSRR w pozytywnym świetle, zadowolonych obywateli radzieckich, szczęśliwych, ponieważ żyją w ustroju komunistycznym. Najbardziej znanymi przedstawicielami realizmu socjalistycznego lub socrealizmu (tak nazywano ten „kierunek” w literaturze radzieckiej) byli: Maksym Gorki, Władimir Majakowski, Michaił Szołochow. Nie mogło również zabraknąć dzieł sławiących wodzów rewolucji.
Socrealizm widoczny był w sztuce i architekturze. Obok popiersi, rzeźb, portretów wodzów rewolucji prezentowano także robotników, chłopów, żołnierzy. Sztandarowym dziełem tego gatunku jest rzeźba robotnika i kołchoźnicy (trzymających sierp i młot) Wiery Muchiny.
Wyjaśnij, dlaczego akurat ta rzeźba stała się sztandarem socrealizmu.
Architekturę cechował monumentalizm, natomiast jeśli chodzi o formę, wzorowano się na klasycyzmie i neoklasycyzmie.
Charakterystycznym elementem socrealizmu było to, że miał być prosty w odbiorze, zrozumiały nie tylko dla wybranych, ale dla ogółu. Na podstawie zdjęcia wyjaśnij, w jaki sposób zaprezentowany budynek odpowiada tej charakterystyce.
Kapsuła czasu
Po II wojnie światowej, kiedy powstaną państwa tzw. demokracji ludowej, socrealizm zostanie przez nie zaadaptowany.
Indoktrynacja
Podobnie jak w państwie faszystowskim również w ZSRR ogromną rolę odgrywały ideologia i propaganda. To one miały stworzyć człowieka, który będzie wiernie służył komunistycznemu państwu. Za odpowiedni przekaz informacji odpowiedzialny był Zarząd Propagandy i Agitacji WKP(b). W jego gestii leżał nadzór nad wszystkimi źródłami informacji (prasa, radio, kino) i dbałość, aby nie było możliwości korzystania z alternatywnych źródeł. Społeczeństwo miało obowiązek uczestniczenia w imprezach masowych podkreślających słuszność ideologii komunistycznej i wielkość państwa radzieckiego. Szczególną opieką otaczano młode pokolenie. Miejscem indoktrynacji była szkoła. Tutaj przekazywano wyselekcjonowaną wiedzę i prezentowano walory komunizmu. Szkoła miała także stanowić przeciwwagę dla wychowania rodzinnego, które było trudniejsze do kontroli, choć przy okazji stała się źródłem likwidacji analfabetyzmu w ZSRR. Dzieci należały do organizacji pionierskiej, młodzież do Komsomołu. Najczęściej przytaczanym przykładem działania indoktrynacji jest czyn Pawlika Morozowa, członka grupy pionierów, który pomagał NKWD w przymusowej kolektywizacji. Złożył on donos na własnych rodziców. W efekcie zostali aresztowani i rozstrzelani. Morozow stał się „wzorem komunistycznej moralności i rewolucyjnego oddania” – choć pośmiertnie. W akcie rozpaczy i zemsty zabił go inny członek rodziny. Niemniej chętnych do powielenia czynu nie brakowało.
Rozejrzyjcie się dzieci..Stój! Skąd? Dokąd? – tak wołają miejscowi pionierzy za każdym człowiekiem, który idzie przez pole i „jeśli człowiek okazuje się złodziejem – zatrzymują go”– pisała „Pionierska Prawda” w 1933 roku. Pismo radośnie donosiło, jak dzieci podczas nieobecności dorosłych przeszukały cudze domy. Prawdziwy Pionier Pronia Kołybin odważnie zdemaskował matkę, która poszła w pole, żeby zebrać opadnięte kłosy i nakarmić właśnie jego. Matkę wsadzono do więzienia, a syna‑bohatera wysłano w nagrodę na Krym do ośrodka pionierskiego.
Uczeń spod Rostowa nad Donem, Mitia Gordijenko, kilkakrotnie chwytał w polu głodujących ludzi. Występując jako świadek przed sądem powiedział: „Demaskując złodziei kołchozowego zboża, zobowiązuję się zorganizować trzydzieścioro dzieci z naszej kolumny do ochrony plonów i objąć dowództwo tego oddziału pionierskiego…”. W rezultacie donosu Mitii na jakieś małżeństwo, męża skazano na rozstrzelanie, a żonę na 10 lat pozbawienia wolności i ścisłe odosobnienie. Mitia otrzymał zegarek z wygrawerowanym nazwiskiem, mundurek pionierski, buty i roczną prenumeratę miejscowego pisma „Leninowskie Wnuczęta”.
Jurij Drużnikow, Rozejrzyjcie się dzieci.., „Życie” 2000.
Oceń, sposób kształtowania „socjalistycznej moralności” młodego pokolenia.
Polityka zagraniczna
Polityka zagraniczna także miała pokazać wielkość ZSRR. Lenin marzył o eksporcie rewolucji poza własny kraj. Nie udało się tego zrealizować. Stalin postanowił zbudować komunizm w jednym kraju. Głównym założeniem jego polityki zagranicznej była poprawa wizerunku państwa na arenie międzynarodowej. Dowodem na to był układ z Polską w 1932 roku oraz przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów w 1934 roku.
Więcej o polityce międzynarodowej ZSRR w tematach: Polityka międzynarodowa Polski i Sytuacja międzynarodowa przed wybuchem II wojny światowej.
Zamiast podsumowania
Carat w Rosji został obalony w wyniku
- rewolucji w 1905 roku.
- rewolucji lutowej w 1917.
- rewolucji październikowej w 1917.
Konstytuanta rosyjska z 1918 roku
- uchwaliła konstytucję obowiązującą do 1939 roku.
- wybrała Lenina na prezydenta Rosji bolszewickiej.
- została „rozpędzona” przez bolszewików.
ZSRR został utworzony w
- 1917.
- 1922.
- 1924.
Kolektywizację w ZSRR przeprowadzono w latach
- 1917–1918.
- 1922–1924.
- 1928–1935.
Kolektywizacja rolnictwa pochłonęła życie
- ok. 3 mln osób.
- ok. 8 mln osób.
- ok. 15 mln osób.
Hasło eksportu rewolucji głosił
- Kamieniew.
- Trocki.
- Stalin.
Lenin o zasadach terroruNadzwyczajna Komisja nie jest ani komisją śledczą, ani trybunałem. Jest to narzędzie walki działające na froncie wojny domowej. Ona nie sądzi wroga, ona w niego uderza […]. Nie prowadzimy wojny przeciw jednostkom. Przeprowadzamy eksterminację burżuazji jako klasy. Nie szukamy dowodów ani świadków na potwierdzenie uczynków lub wypowiedzi przeciwko władzy sowieckiej. Pierwsze pytanie, które zadajemy to: do jakiej klasy należysz, jakie jest twoje pochodzenie, wychowanie, wykształcenie, zawód? Te pytania przesądzają o losie oskarżonego. To jest esencją Czerwonego Terroru.
Lenin o zasadach terroru, [w:] Paul Johnson, Historia świata (od roku 1917), Londyn 1989.
Wyjaśnij, jaka była istota leninowskiego terroru. Oceń, czym różniły się jego założenia od tych z epoki stalinowskiej.
Hitler i Stalin. Żywoty równoległeProblem ten może najtrafniej ujął Boris Souvarine: „To co istniało już za Lenina, Stalin doprowadził do rozmiarów tak gigantycznych, że stało się czymś zupełnie różnym. Różnica stopnia stała się różnicą gatunkową. Stalin różnił się od innych przywódców bolszewickich przede wszystkim tym, że nie można było przewidzieć jak daleko gotowy będzie się posunąć. „Nieumiarkowanie było samą istotą stalinizmu”.
Inni jeszcze podkreślają różnicę między silnie scentralizowanym monopartyjnym systemem, który powstał w wyniku rewolucji bolszewickiej, a zupełnie odmiennym systemem politycznym, jakim stał się on pod rządami Stalina. Lenin z natury nie był despotą i zawarta w samym systemie potencjalna możliwość dyktatury jednostki nie została wykorzystana za jego życia, gdy krajem rządziła oligarchia przywódców partyjnych. Stalinowi wiele czasu zajęło złamanie oporu partii i przejęcie władzy.
Alan Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 2, Warszawa 1994.
Wykorzystując powyższy tekst oraz materiał z lekcji, wskaż różnice i podobieństwa między sposobem rządzenia Lenina i Stalina. Uwzględnij m.in.:
styl rządzenia (np. jedynowładztwo, system rządów kolegialnych),
zarządzanie gospodarką,
stosowanie terroru (aparat terroru),
kult jednostki,
zmiany w dziedzinie kultury.
Archipelag GułagA Ci których posyła się do ciupy – no, to zwyczajni kaerzy, wrogowie rewolucji. Lata mijają słowo rewolucja trochę jakby przywiędło, dobra niech im będzie, wrogowie ludu to brzmi lepiej [...]
Krawiec odkładając na bok igłę, wetknął ją w gazetę, którą wyklejona była ściana – i trafił w oko Kaganowicza. Widział to klient. Artykuł 58, 10 lat (terror).
Ekspedientka przyjmując towar zapisała cyfry na gazecie, innego papieru nie było. Liczbę kawałków mydła zanotowała na czole towarzysza Stalina, 58, 10 lat.
Marynarz sprzedał Anglikowi zapalniczkę własnego wyrobu typu „Katiusza” (knot w rurce i krzesiwo) jako pamiątkę – za jednego funta. Narażenie na szwank autorytetu kraju, 58, 10.
Aleksandr Sołżenicyn, Archipelag Gułag, t. III, tłum. Jerzy Pomianowski, Warszawa 1990, s. 247–248.
Wyjaśnij użyty w przytoczonym fragmencie dzieła Aleksandra Sołenicyna termin „wrogowie ludu”. Oceń podane w tekście powody trafiania do łagrów.
Na zdjęciu powyżej widzisz pomnik Lenina w Kozłówce, wcześniej wzniesiony w Poroninie. Poszukaj informacji, dlaczego przeniesiono pomnik właśnie do Kozłówki.
Zastanów się, czy relikty poprzedniej epoki powinny być niszczone, czy też zachowywane jako źródła historyczne. Napisz swoją opinię na ten temat.
Napisz mowę oskarżającą Stalina o ludobójstwo, uwzględniając jego działania wewnętrzne w ZSRR w okresie międzywojennym.
Potrafię wyjaśnić pojęcia: komunizm wojenny, NEP, gospodarka planowa, ruch stachanowski, Czeka, NKWD.
Wiem, jakie były charakterystyczne elementy totalitaryzmu stalinowskiego.
Rozumiem, jak groźny dla człowieka jest system totalitarny.