Czarny Czwartek i Wielka Depresja
Wprowadzenie
Wielki kryzys, wielka zagadka?24 października 1929 roku przeszedł do historii gospodarczej jako Czarny Czwartek, dzień, w którym ówczesne finansowe serce świata „na żywo” nowojorska giełda – bijące od miesięcy jak oszalałe, stanęło. W ciągu następnych dni zapanowała panika. Kursy akcji, które jeszcze nie tak dawno szybowały gdzieś wysoko w przestworzach, zaczęły pikować w dół bez opamiętania. Ci, co kupili je za 100 dolarów, teraz pozbywali się ich po 10, byle tylko coś uratować. Giełdowy krach, który nastąpił po wielu miesiącach optymizmu i euforii, wiary, że kursy mogą iść tylko w górę, spowodował, że w ciągu dwóch miesięcy akcjonariusze stracili ponad 40 mld dolarów.
Dow Jones Industrial Average jest jednym z ważniejszych indeksów akcji spółek, które są notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Nowym Jorku. Indeks giełdowy to wartość obliczona na podstawie wyceny akcji wybranych spółek giełdowych. Umożliwia m.in. syntetyczne przedstawienie koniunktury na giełdzie.
Wytłumacz, co stało się w Czarny Czwartek na giełdzie nowojorskiej. Skorzystaj również z wykresu.
Wśród inwestorów, finansistów, zwykłych ludzi zarabiających na handlu akcjami zapanowała panika.
Napisz krótki reportaż z wydarzeń, które rozegrały się 24 października 1929 roku. Postaraj się, aby twój tekst miał charakter relacji „na żywo”. Posłuż się fragmentami artykułu Tomasza Gabisia, wykresem i fotografiami.
Przyczyny kryzysu
Zanim doszło do krachu na giełdzie nowojorskiej, wystąpiły pewne symptomy, które przepowiadały zbliżające się załamanie gospodarcze, ale zasadniczo zostały potraktowane jako przejściowa niedyspozycja. W 1927 roku zbankrutowało kilka amerykańskich banków. Można było także zauważyć, że zmniejszała się podaż produktów przemysłowych. Nie miało to początkowo wpływu na zmniejszenie produkcji przez amerykańskie firmy, zwłaszcza że funkcjonujące na rynku banki obniżyły stopy procentowe, zachęcając tym samym do korzystania z kredytów. Pod koniec lat dwudziestych Amerykanie bardzo chętnie inwestowali na nowojorskiej giełdzie i wielu z nich dorobiło się w ten sposób milionów – ziścił się ich „amerykański sen”. Kupowanie i sprzedawanie akcji przedsiębiorstw przynosiło ogromne zyski. Niestety był to rynek kompletnie nienadzorowany. Chętnie z tego korzystali spekulanci, handlując miedzy innymi papierami wartościowymi fikcyjnych firm.
Dlaczego „wielki” i światowy?
Wielki kryzys, wielka zagadka?Od krachu na Wall Street światowa gospodarka weszła w okres nazywany w USA Wielką Depresją, a w innych krajach Wielkim Kryzysem Gospodarczym. Produkcja w głównych krajach przemysłowych spadła od 30 do 50%, wartość handlu światowego była w 1932 roku o jedną trzecią niższa niż trzy lata wcześniej. (…) Pomiędzy 1929 a 1933 rokiem upadło 10000 z 25 000 komercyjnych banków USA. (…) Od momentu załamania się amerykańskiego rynku akcji kryzys rozprzestrzenił się z USA, które po wojnie przejęły rolę głównego centrum finansowo‑gospodarczego świata, najpierw na uprzemysłowione kraje Europy (najmocniej dotknął najważniejsze państwo na kontynencie – Niemcy), a potem dotarł do krajów eksportujących surowce, do europejskich kolonii. Gospodarka już wtedy była zglobalizowana, depresja rozszerzyła się na cały świat, docierając do Ameryki Południowej, Australii, Nowej Zelandii, do kolonii brytyjskich, holenderskich i francuskich, do najodleglejszych zakątków kuli ziemskiej. Nigdy jeszcze w historii gospodarki światowej nie zdarzyło się coś podobnego.
Dlaczego kryzys, który rozpoczął się w USA, stał się kryzysem światowym? Co było tego powodem?
Po pierwszym „czarnym” dniu na Wall Street przyszły następne, a z nimi kolejne fale wyprzedaży. Akcje sprzedawano za bezcen. Ci, którzy szybko drobili się fortuny, równie prędko ją tracili. Wielu inwestorów popełniało samobójstwo, nie mogąc pogodzić się z utratą majątku, lub nie mogąc zwrócić zaciągniętych kredytów. Natomiast banki, które także nierzadko brały udział w spekulacjach giełdowych, domagały się spłaty zaciągniętych pożyczek. Fabryki i zakłady przemysłowe również odczuły spadek zamożności społeczeństwa: spadło zainteresowanie zakupami artykułów przemysłowych. Mimo obniżenia cen, nie zyskano nabywców. Ograniczano więc maksymalnie produkcję. To pociągało za sobą ograniczenie zatrudnienia. Osoby, które gromadziły swoje oszczędności na rachunkach bankowych, próbowały odzyskać pieniądze. Większość banków utraciła jednak płynność finansową. Inwestowanie w akcje, brak możliwości ściągnięcia wierzytelności doprowadzały do bankructwa.
Odszukaj informacje, czy po II wojnie światowej doszło do krachu gospodarczego o podobnym charakterze.
Bezrobocie
Jednym z najistotniejszych skutków kryzysu ekonomicznego był wzrost bezrobocia. Można było zaobserwować prawidłowość, że liczba bezrobotnych wzrastała szybciej, niż malała produkcja. Wynikało to z polityki przedsiębiorców, którzy najprostszą drogę do zmniejszania kosztów widzieli w redukcji pracowników. Wzrost bezrobotnych powodował problemy ekonomiczne, społeczne, ale także polityczne. Ubożało społeczeństwo. Ludzie nie tylko nie kupowali towarów przemysłowych, ale często nie stać ich było na zakup żywności. Wyraźnie pogorszyła się sytuacja tych, którzy mieli pracę. Przedsiębiorcy wymagali od nich wzrostu intensywności pracy przy często niższych płacach.
Bardzo często dochodziło do demonstracji bezrobotnych. Manifestujący domagali się pracy, lepszej przyszłości i traktowania ich jako równoprawnych obywateli. Spójrz na powyższą ilustrację. Jakie jeszcze hasła mogły znaleźć się na transparentach?
Zdjęcie autorstwa Dorothey Lange pt. Migrująca matka zostało wykonane w 1936 roku. Była to jedna z wielu fotografii tej autorki dokumentujących sytuację amerykańskiego społeczeństwa w czasie wielkiego kryzysu. Przedstawia bezrobotną 32‑letnią zbieraczkę grochu, matkę kilkorga dzieci – Florence Owens Thompson, która przemierzała kraj w poszukiwaniu pracy. Imała się każdego zajęcia, mieszkała w namiocie.
Jak sądzisz, dlaczego kobiety były w dużo gorszej sytuacji niż mężczyźni w okresie kryzysu?
Gangster dobroczyńca
Zarówno państwo, jak i osoby prywatne starały się pomóc pozbawionym środków do życia, organizując bezpłatne rozdawnictwo chleba czy wydając bezpłatne posiłki.
W 1931 roku w Chicago jadłodajnię dla bezrobotnych otworzył jeden z najbardziej znanych gangsterów w USA (włoskiego pochodzenia) – Al Capone, który fortunę zbił na produkcji i sprzedaży alkoholu. Był jednym z tych, którzy skorzystali na funkcjonującej w USA prohibicji. W styczniu 1919 roku na mocy 18 poprawki do konstytucji wprowadzono zakaz produkcji, sprzedaży, eksportu i importu wyrobów alkoholowych. Prohibicja miała uzdrowić społeczeństwo amerykańskie. Bardzo szybko okazało się, że chętnych do kupowania i spożywania alkoholu jest znacznie więcej niż tych, którzy byli temu przeciwni. W efekcie kwitł nielegalny rynek. Powstało szereg lokali nadzorowanych przez gangi, w których spożywano alkohol. Państwo amerykańskie nie było w stanie zlikwidować alkoholowego czarnego rynku, a wpływy z jego działalności trafiały do kieszeni przestępców. W związku z tym, ale też zapewne kierując się chęcią podreperowania budżetu wpływami z legalnego obrotu alkoholem, w 1933 roku zniesiono prohibicję.
Jak uważasz, dlaczego szef jednej z największych mafii zdecydował się na otwarcie jadłodajni?
Rolnictwo
W 1929 roku spadły również ceny towarów rolnych. Rolnicy próbowali temu przeciwdziałać, produkując większą ilość żywności. W efekcie ceny płodów rolnych spadały jeszcze bardziej, co spowodowało zubożenie wsi i zakupywanie przez rolników znacznie mniejszych ilości towarów przemysłowych: maszyn, narzędzi rolniczych. Ograniczono także zakup nawozów sztucznych, co powodowało wyjaławianie się gleby. W najgorszej sytuacji byli ci, którzy w okresie dobrej koniunktury zaciągali kredyty na rozbudowę farm: nie mogąc ich spłacić, tracili dobytek życia i dach nad głową. Migrowali w poszukiwaniu pracy i miejsca, które zapewni im egzystencję, zwykle bezskutecznie…
Sytuacja społeczeństwa amerykańskiego w dobie wielkiego kryzysu stała się jednym z tematów powieści realistycznych, powstających pod koniec dwudziestolecia międzywojennego. Autorem jednej z nich, noszącej tytuł Grona gniewu, był John Steinbeck. Opis losów rodziny z Oklahomy przybliżył problematykę trudnych czasów w dziejach gospodarki USA, a autorowi przyniósł nagrodę Pulitzera.
Handel zagraniczny
Większość rządów krajów ogarniętych kryzysem, zgodnie ze stosowaną zasadą liberalizmu gospodarczego, początkowo nie podejmowała żadnych kroków w kierunku jego przezwyciężenia. Kiedy jednak okazało się, że koniunktura gospodarcza nie powraca, próbowano szukać różnych rozwiązań. Między innymi dokonano zmian w obszarze handlu zagranicznego, co jednak doprowadziło do jego sporej dezorganizacji. Państwa, chroniąc własny rynek, nakładały wysokie cła na towary sprowadzane z zagranicy, chcąc w ten sposób ograniczyć ich napływ. Wspierano natomiast własny eksport, nawet za cenę dopłacania do wysyłanych towarów. Stosowano zatem zasady dumpingowe. Preceder ten był dosyć powszechny, dlatego wymiana międzynarodowa częściowo zamierała. Większość państw starała się także prowadzić do autarkii (samowystarczalności), wspierając rodzimą produkcję.
Powyżej zamieszczono przykład reklamy polskich produktów. W państwach zachodnich promocja rodzimych towarów wyglądała podobnie. Na co zwracali uwagę twórcy reklam i w jaki sposób zachęcali kupujących do nabywania krajowych wyrobów?
Monopole
Próbą przezwyciężenia kryzysu było też tworzenie się organizacji monopolistycznych. Chcąc zniwelować straty finansowe, przedsiębiorcy starali się ograniczać walkę konkurencyjną. Obok monopoli krajowych zaczęły powstawać międzynarodowe. Niestety prowadziło to do usuwania z rynku gospodarczego małych i średnich przedsiębiorstw, kontroli produkcji i narzucania cen oraz płac.
Interwencjonizm państwowy
W związku z utrzymującym się kryzysem wyraźnie zmieniła się polityka gospodarcza państw, która umożliwiła wyjście z zapaści. W latach dwudziestych, po przełamaniu kryzysu powojennego, większość państw europejskich prowadziła liberalną politykę ekonomiczną, opierającą się na minimalnej ingerencji w sferę gospodarki. Teraz pierwsze próby pomocowe ze strony państwa pokazały, że bez dalszego stosowania tej polityki nie uda się osiągnąć sukcesu. Toteż opracowywano długofalowe i przemyślane projekty reform, które miały usprawnić rynek gospodarczy. Zwiększyło się zaangażowanie państwa w sferę gospodarczą – rozpoczęła się era interwencjonizmu państwowego.
Zwolennikiem zaangażowania państwa w gospodarkę był m.in. John Maynard KeynesJohn Maynard Keynes, brytyjski ekonomista. Uważał, że tylko państwo jest w stanie złagodzić skutki wahań gospodarczych i zlikwidować kryzys.
New Deal (Nowy Ład)
Z hasłem wprowadzenia nowej polityki gospodarczej przystąpił do wyborów demokrata Franklin Delano RooseveltFranklin Delano Roosevelt i w 1933 roku wygrał je po raz pierwszy. Sukces ten odniesie jeszcze trzykrotnie.
### Kapsuła czasu
Dlaczego współcześnie Roosevelt nie mógłby pełnić czterokrotnie funkcji prezydenta?
Prezydent utworzył z najlepszych amerykańskich ekonomistów grupę antykryzysową, która stworzyła plan naprawy amerykańskiej gospodarki – program Nowy Ład. Roosevelt otrzymał specjalne pełnomocnictwa od Kongresu umożliwiające jego realizację. Głównym założeniem planu było zachęcenie społeczeństwa do kupowania żywności i artykułów przemysłowych (i wzrost ich cen), co zwiększyłoby zyski zarówno producentów, jak i farmerów. Aby udało się to osiągnąć, konieczna była poprawa warunków finansowych potencjalnych nabywców. Stąd należało udzielić wsparcia najuboższym, a przede wszystkim zmniejszyć bezrobocie.
Pierwszym etapem realizacji programu było zorganizowanie robót publicznych. Zbudowano przede wszystkim gmachy użyteczności publicznej ( ok. 120 tys.), a także nowe drogi (ok. 1 mln km), mosty (77 tys.), lotniska (295). Powstawały obiekty sportowe, zapory i elektrownie ( m.in. na rzece Tennessee).
Przeprowadzono modernizację, a właściwie – motoryzację armii. Dzięki temu udzielono jednocześnie wsparcia przemysłowi samochodowemu, dla którego kryzys okazał się niezwykle dotkliwy. Warto zauważyć, że jeszcze w latach dwudziestych jedną z oznak prosperity było kupowanie samochodów. Dumnie podawano, że co trzecia rodzina amerykańska ma własne auto.
Starano się także poprawić sytuację rolników, uruchomić podupadłe farmy. Robiono to w dwojaki sposób: zachęcano farmerów do ograniczenia produkcji, płacąc im więcej za pozostałe płody lub interwencyjnie państwo wykupywało od nich część produktów. Nie należało do rzadkości likwidowanie płodów rolnych, aby nie zalewały rynku i nie obniżały cen. Państwo amerykańskie zdecydowało się na zwiększenie deficytu budżetowego i ograniczyło wydatki na administrację w celu zrównoważenia sytuacji gospodarczej.
Chcąc zwiększyć atrakcyjność towarów amerykańskich na rynkach zagranicznych, obniżono też wartość dolara.
Wprowadzono także ustawodawstwo socjalne. Pojawiły się emerytury (czy właściwie renty starcze) oraz ubezpieczenia społeczne dla bezrobotnych. Ustalony został poziom płacy minimalnej oraz zmniejszono tydzień pracy z 48 do 40 godzin. Zachęcano także pracodawców do zwiększania wynagrodzeń pracowniczych.
Pierwsza mowa inauguracyjna Franklina D. Roosevelta, 4 marca 1933(…) musimy wziąć pod uwagę przeludnienie naszych ośrodków przemysłowych i dążyć w skali krajowej – do przesiedlenia nadmiaru ludności miejskiej na wieś i osadzenia na roli, tych, którzy się do tego najlepiej nadają.
(…) A wreszcie zmierzając stopniowo do likwidacji bezrobocia, musimy się zabezpieczyć przed powrotem plag dawnego porządku, musimy roztoczyć nadzór ścisły nad wszelką działalnością bankową, kredytową i inwestycyjną, musimy położyć kres spekulacji cudzymi pieniędzmi i zapewnić krajowi dostateczną ilość środków obiegowych, nie naruszając jednak zdrowych podstaw naszego pieniądza.
Pierwsza mowa inauguracyjna Franklina D. Roosevelta, 4 marca 1933, [w:] , Historia powszechna 1918-1945 Wybór tekstów źródłowych, oprac. Włodzimierz Bonusiak, Marian Kozaczka, Andrzej Pasternak, Rzeszów 1990.
Jakie propozycje poprawy sytuacji gospodarczej – poza sformułowanymi w powyższym teście – zaproponował Roosevelt?
Zamiast podsumowania
Wzorem amerykańskim poszły inne kraje. W efekcie w latach 1933‑1936 większość krajów wyszło z kryzysu.
Sukces tego kraju w walce z bezrobociem spowodowany był:
- polityką wewnętrzną Adolfa Hitlera.
- epidemią grypy w Niemczech i zmniejszeniem liczby ludności.
- robotami publicznymi wprowadzonymi przez Roosevelta.
- „wielka emigracją”, która objęła USA.
- powołaniem nowego gabinetu w Wielkiej Brytanii.
Wielki kryzys, wielka zagadka?Paul Johnson:
(…) Załamanie na Wall Street we wrześniu i październiku 1929 roku i następująca po nich Wielka Depresja należą do najważniejszych wydarzeń dwudziestego wieku. Sprawiły one, że druga wojna światowa, choć nie nieunikniona, stała się możliwa.(…) Pod koniec 1930 roku Maynard Keynes stwierdził, że „ludzkość żyje w cieniu jednej z największych katastrof gospodarczych nowoczesnej historii”. Inny wybitny ekonomista brytyjski prof. Lionel Robbins z London School of Economics napisał w 1934 roku, że przed pierwszą wojną światową nigdy nie było tak poważnego zagrożenia dla systemu ekonomicznego świata jak to miało miejsce po roku 1929.
(…) Choć w różnych krajach kryzys miał inny przebieg i zakres, inaczej zaczynał się i inaczej kończył, to można powiedzieć, że trwał on praktycznie przez całą dekadę, a nawet – jak uważają niektórzy – zakończył się dopiero na przełomie lat 40. i 50. XX wieku. Epoka ta przyniosła zarówno niewyobrażalne ludzkie tragedie, jak i polityczne wstrząsy i wojny. Dlatego Wielki Kryzys uważany jest zgodnie za punkt zwrotny w historii USA i całego świata.
(…) Kryzys, błędnie interpretowany, jako skutek mechanizmów rynkowych, podciął zaufanie do skuteczności wolnego rynku i systemu kapitalistycznego, stał się pożywką dla intelektualnej i politycznej fascynacji socjalistycznymi ideami ekonomicznymi i gospodarczym planowaniem, przychylniejszym okiem spoglądano na morderczy eksperyment sowieckiego komunizmu z likwidacją własności prywatnej.
W Niemczech – państwie odgrywającym czołową rolę ekonomiczną i polityczną w Europie – już w 1929 gospodarka zaczęła się kurczyć, cały czas zaciągano kredyty zagraniczne, nad państwem wisiała stale groźba braku dewiz i niewypłacalności, boom drugiej połowy lat 20. był w dużej mierze boomem na kredyt. Kiedy dopływ kapitałów i kredytów do Niemiec wysechł, niemiecki eksport spadł z 13,5 na 5,7 mld reichsmarek, produkcja przemysłowa zmniejszyła się o ok. 40%, przyszła fala bankructw firm i banków; bezrobocie pomiędzy wrześniem 1929 a początkiem 1933 roku wzrosło z 1,3 do 6 milionów, realne dochody spadły o jedną trzecią. W wyniku kryzysu gospodarczego Niemcy pogrążyły się w kryzysie politycznym, który zakończył się upadkiem całego systemu politycznego i przejęciem władzy przez narodowych socjalistów, a w konsekwencji upadkiem systemu powersalskiego w Europie…
Jak oceniają kryzys ekonomiści?
Jakie były najważniejsze skutki kryzysu rozpoczętego w 1929 roku?
Przypomnij sobie jeszcze raz
NSDAP, interwencjonizm, Nowym Jorku, John Steinbeck, New Deal, Franklin Delano Roosevelt, John. M. Keynes, Adolf Hitler, spadku, Czwartkiem
Wielki kryzys zapoczątkował krach na giełdzie w ................................................... Dzień krachu nazwano Czarnym ................................................... Przejawem kryzysu w przemyśle było m.in. ograniczenie produkcji, co spowodowało ogromne bezrobocie. W rolnictwie natomiast doszło do gwałtownego .................................................. cen na produkty rolne. Społeczne skutki tego kryzysu opisał w powieści Grona gniewu ................................................... Rządy krajów podjęły walkę z kryzysem. Większość państw zdecydowała się na ingerencję państwa w gospodarkę wolnorynkową, czyli zastosowała tzw. .................................................. państwowy. Jednym z jego pomysłodawców był brytyjski ekonomista .................................................., a realizatorem amerykański prezydent ................................................... Program reform przez niego zaproponowany zyskał nazwę ................................................... Kryzys gospodarczy w krajach uprzemysłowionych trwał do 1933 roku, a w rolniczych do roku 1935. Do społeczno-politycznych skutków kryzysu należał m.in. wzrost popularności partii faszystowskich. Na przykład w 1933 roku do władzy w Niemczech doszła partia ................................................... Kanclerzem został stojący na jej czele ...................................................
Wybierz z tekstu lekcji najważniejsze Twoim zdaniem daty, wpisz je w schemat linii chronologicznej i dodaj do nich swój komentarz uzasadniający wybór. Możesz zilustrować oś czasu zdjęciami.
Wiem, dlaczego doszło do wielkiego kryzysu.
Potrafię wyjaśnić, czym był Czarny Czwartek i scharakteryzować program Nowego Ładu.
Rozumiem, na czym polega interwencjonizm państwowy