Tajemnice podróży w poszukiwaniu siebie
Romantyzm przedstawiał człowieka jako podróżującego, wędrującego, zagubionego i błądzącego, ale jednocześnie poszukującego. Romantyk próbował nie tylko dotrzeć do celu swojej wędrówki, lecz przede wszystkim odnaleźć sens życia oraz własną tożsamość. Człowiek wędrowiec stawał się wiecznym tułaczem i pielgrzymem. Na kolejnych etapach podróży przeżywał duchową inicjację.
W czasach romantyzmu podróżowano po własnym kraju – odbywano „narodowe pielgrzymki” w głąb własnej historii, tradycji, opisywano ziemię, klimat i pejzaże. Wędrowano też po Europie, a nawet – ze względu na fascynację orientem – udawano się na Wschód.
Materiały (np. listy, pamiętniki, fotografie) na temat różnych podróży, które występują w literaturze. Zwróć uwagę na podróże na Wschód. Możesz skorzystać z internetu.
Jeden list z podróży, pisany przez Juliusza Słowackiego do matki. Zwróć uwagę na osobisty charakter wypowiedzi poety.
Informacje na temat miejsc najczęściej odwiedzanych przez podróżujących romantyków.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1VKPbQvyKbae
Nagranie wideo. Na początku pojawia się plansza z napisem „Motyw podróży w literaturze”. Następnie pojawia się dr hab. Bogusław Bednarek – literaturoznawca z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna z wąsem o siwych włosach, w ciemnej marynarce spaceruje po ogrodzie. Za nim budynek porośnięty bluszczem. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Bogusław Bednarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, grudzień 2014.
Zapoznaj się w powyższym nagraniem. Wynotuj w punktach najważniejsze, twoim zdaniem, zagadnienia pojawiające się w wypowiedzi i przygotuj się do klasowej dyskusji na ten temat.
Podróże romantyków

Podróże opisywano na różne sposoby. Mogły to być prawdziwe relacje z rzeczywistych podróży lub literackie przedstawienia wyobrażonych wędrówek. Do bardziej osobistych form wypowiedzi należały: pamiętniki, diariuszediariusze, kroniki i listy. Autorowi mogło zależeć na opisie konkretnej trasy, zdarzeń z wędrówki, ludzkich portretów i pejzaży lub na ukazaniu siebie jako narratora i uczestnika wydarzeń. Najczęściej podróż przedstawiana była w kontekście wiedzy socjokulturowej, socjopolitycznej, geograficznej, etnograficznej, przyrodoznawczej lub historycznej opisującego.
Wzory dla romantyków w opisach podróży stworzył m.in. francuski pisarz François René de ChateaubriandFrançois René de Chateaubriand (1768–1848). Jako przeciwnik rewolucji de Chateaubriand musiał opuścić Francję i wiele podróżował, w tym także do Ameryki. W swojej powieści, której akcja osadzona jest w Ameryce, zatytułowanej René, autor ukazał portret bohatera – indywidualisty. René to sentymentalny melancholik poszukujący sensu życia. W powieści można znaleźć wątki autobiograficzne. Wzorem romantycznych dzienników z podróży stała się natomiast Podróż z Paryża do Jerozolimy (1811).
Romantyczne listy z podróży stanowią bogate źródło informacji na wiele tematów, m.in. na temat ówczesnej mody, która – np. w przypadku Juliusza Słowackiego – pozostawała w ścisłym związku z podróżniczymi rytuałami autora. Przed dwutygodniową wycieczką wysokogórską do Szwajcarii romantyczny dandysdandys nie omieszkał odwiedzić krawca, aby złożyć zamówienie na haftowane ubranie wędrowca górskiego, którym chwalił się w liście matki z 21 sierpnia 1834 roku.
Abyś mię sobie, Mamo, dobrze wystawić mogła, muszę ci opisać mój fantastyczny ubior. Miałem płócienną blousę, haftowaną zielonym jedwabiem czy też włóczką, pas czarny skórzany, białe szarawary, kapelusz ze słomy białej i czarnej pleciony, dosyć niski, z ogromnymi skrzydłami i opasany purpurową wstążką – do tego na grubej podeszwie trzewiki – i kij wyższy ode mnie, biały z żelaznym kolcem.
Przeczytaj fragment powieści René Chateaubrianda, a następnie wykonaj polecenia.
RenéBezwarunkowa samotność, widok natury, wprowadziły mnie niebawem w stan niepodobny prawie do opisania. [...] Brakowało mi czegoś, aby wypełnić otchłań istnienia: schodziłem w doliny, wspinałem się na góry, przywołując całą siłą pragnień ideał przyszłej namiętności; tuliłem go w podmuchu wiatrów; zdawało mi się, że słyszę go w jęku rzeki; wszystko było tym urojonym majakiem, i gwiazdy w niebie, i nawet sama zasada wszechżycia. [...] W dzień błądziłem po rozległych zaroślach, spływających się z lasami. Jak mało trzeba było mym marzeniom! Uschły liść pędzony wiatrem przede mną, chata, z której dym wznosił się ku obnażonym wierzchołkom drzew, mech drżący od północnego podmuchu na pniu dębu, ustronna skała, staw w pustkowiu, nad którym szumiała pożółkła trzcina! Samotna dzwonnica, wznosząca się het w dolinie, pociągała często me spojrzenia; często ścigałem oczami wędrowne ptaki przelatujące mi nad głową. Wyobrażałem sobie nieznane brzegi, odległe strefy, do których spieszą; byłbym chciał znaleźć się na ich skrzydłach. Dręczyło mnie tajemne uczucie, czułem, że ja sam jestem jeno wędrowcem; ale zdawało mi się, że głos z nieba powiada mi: „Człowieku, czas twej wędrówki nie nadszedł jeszcze; czekaj aż się podniesie wiatr śmierci, wówczas rozwiniesz lot ku nieznanym strefom, których pożąda twoje serce”.
Źródło: François René de Chateaubriand, René, oprac. Anna Tatarkiewiczowa, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Wrocław 1964, s. 17–19.
Wyszukaj w dowolnym źródle obraz lub zdjęcie, które mogłoby stanowić ilustrację do powyższego fragmentu, i dodaj je poniżej. Uzasadnij swój wybór.
Odpowiedz, jakie stany emocjonalne towarzyszą podróżnikowi podczas jego wędrówki. Wskaż, czy znajdują one odzwierciedlenie w sposobie opisywania podziwianych krajobrazów.
Odpowiedz, jakie stany emocjonalne towarzyszą podróżnikowi podczas jego wędrówki. Wskaż, czy znajdują one odzwierciedlenie w sposobie opisywania podziwianych krajobrazów.
Wypisz z tekstu i nazwij środki stylistyczne, które posłużyły narratorowi do opisu przeżyć romantycznego wędrowca.
Nazwij i krótko omów co najmniej dwa rodzaje wędrówki przedstawione w cytowanym fragmencie.
Orientalizm (I)

Z romantyzmem nieodłącznie wiążą się dwa pojęcia: egzotyzm i orientalizm. Egzotyzm był wyrazem zainteresowania kulturą, życiem i przyrodą krajów innych niż europejskie. Orientalizm stanowi odmianę egzotyzmu i dotyczy fascynacji kulturą Wschodu. Jednym z pierwszych utworów w literaturze europejskiej, który został osadzony w realiach Bliskiego Wschodu, był Giaur (1813) George’a Byrona. W literaturze polskiej najpełniejszy wyraz swojej fascynacji orientem dał Adam Mickiewicz w Sonetach krymskich (1826).
Nagranie utworu Adama Mickiewicza pod tytułem Droga nad przepaścią w Czufut‑Kale
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PwxWscF8x
Adam Mickiewicz, Sonety krymskie: „Droga nad przepaścią w Czufut‑Kale", czyta Jan Dravnel
Droga nad przepaścią w Czufut‑KaleMIRZA I PIELGRZYM
MIRZA
Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica,
Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierzaTu jeździec końskim nogom swój rozum powierza
Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza,
Uklęka, brzeg wiszaruwiszaru kopytem pochwyca,I zawisnął. – Tam nie patrz! tam spadła źrenica,
Jak w studni Al–Kahirustudni Al–Kahiru o dno nie uderza.
I ręką tam nie wskazuj – nie masz u rąk pierza;
I myśli tam nie puszczaj, bo myśl, jak kotwicaZ łodzi drobnej ciśniona, w niezmierność głębiny
Piorunem spadnie, morza do dna nie przewierci,
I łódź z sobą przechyli w otchłanie chaosu.PIELGRZYM
Mirzo! a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny
Tam widziałem… com widział, opowiem – po śmierci,
Bo w żyjących języku nie ma na to głosu.Źródło: Adam Mickiewicz, Droga nad przepaścią w Czufut-Kale, [w:] tegoż, Wybór poezji, t. 2 , oprac. Czesław Zgorzelski, Wrocław 1997, s. 106–109.
Po przeczytaniu Drogi nad przepaścią w Czufut‑KaleCzufut‑Kale wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania.
Opisz zachowanie Mirzy podczas drogi nad przepaścią w Czufut‑Kale.
Opisz zachowanie Pielgrzyma.
Odpowiedz, z czego wynika różnica w zachowaniu obu osób.
Wyjaśnij, dlaczego Pielgrzym uważa, że dla opisu przepaści w Czufut‑Kale „w żyjących języku nie ma na to głosu”.
Określ, w czym przejawia się orientalizm przywołanego sonetu.
Orientalizm (II)

Złe wychowanieWschód to tajemnica [...], romantycy wierzyli, że można (trzeba!) ją odkryć, że można złamać bosko‑orientalny szyfr – jak hieroglify. [...] Romantyczny Wschód bywał więc rozmaity. Także geograficznie. Czasem leżał w Hiszpanii, czasem w Indiach, czasem na Krymie, także w Niemczech, choć modelowany był w zasadzie na krajach arabskich. Gdziekolwiek jednak leżały te krainy, jechało się do nich na Wschód, grzesznie i symbolicznie. [...]
Wschody były różne, ale sama podróż była wspólna romantykom. Nawet jeśli niektórych napawała lękiem i obrzydzeniem.
Kraj młodości był najbardziej własny, „osobisty”. Wschód jest najbardziej obcy, zagadkowy, inny. W podróży chodzi właśnie o to, żeby się w tę obcość udać i nią najdokładniej zarazić. Grecja wydobywała to, co uniwersalne, ludzkie. Północ – to, co tragiczne w człowieku. Wschód leżał jak sfinks i mówił zagadki. Była to może najdziwniejsza, najbardziej romantyczna podróż, bo była podróżą w samą dziwność.
[…]Podróż na Wschód to romantyczne „poznaj samego siebie” [...]. Poznaj samego siebie, wychodząc z siebie, poznaj się, jakim nie jesteś. Poznaj w tym, w czym się nie znasz, w najdalszej obcości, we wszystkim, co ci nieznane, odpychające nawet, inne. Poznaj się w obcych bogach, pejzażu, w niepojętych prawach, poznaj się wreszcie poza wszelkim prawem. Poznać się w egzotyce to niejako przekroczyć granice własnej osobowości, nie tylko moralności i estetyki. Romantyczny Wschód każe się poznać człowiekowi, jak gdyby w jego niesamowitości, cudowności, fantastyce.
[...]Podróżując na Wchód czy do Szkocji, czy w głąb samego siebie, romantyk chciał się stać do końca inny.
Źródło: Marta Piwińska, Złe wychowanie, Gdańsk 2005, s. 311–331.
Po przeczytaniu fragmentu Złego wychowania Marty Piwińskiej wykonaj polecenia.
Wytłumacz, co było głównym celem romantycznych podróżników?
Wyjaśnij, na czym polegała specyfika Wschodu w romantycznym rozumieniu.
Zinterpretuj słowa: Poznaj samego siebie, wychodząc z siebie.
Wyszukaj w dowolnym źródle informacje na temat romantycznego postrzegania Północy. Następnie sformułuj krótką wypowiedź pisemną na ten temat, wzorując się na stylistyce przeczytanego fragmentu opisu Wschodu.
Wytłumacz, jak rozumiesz znaczenie zdania: „Grecja wydobywała to, co uniwersalne, ludzkie. Północ – to, co tragiczne w człowieku. Wschód leżał jak sfinks i mówił zagadki”.
Pielgrzym

Pielgrzym należy do podstawowego repertuaru słów kluczy kojarzonych z literaturą romantyczną. Literackiego wzorca dostarczył George ByronGeorge Byron, który napisał Wędrówki Childe HaroldaChilde Harolda (1812). Ich bohaterem jest człowiek melancholijny, skłócony ze światem, czujący taedium vitaetaedium vitae, bezskutecznie wędrujący po świecie w poszukiwaniu sensu życia.
Polska literatura romantyczna wykorzystała tylko niektóre cechy bohatera Wędrówek... Literackie konotacje z polskim pielgrzymowaniem wydobywały inne problemy niż w twórczości Byrona. Oprócz samotnego, niespełnionego w życiu bohatera podkreślano także motyw Polaka‑emigranta, tęsknotę za utraconą ojczyzną, obrazy uczuć i emocji wędrowca, często jednak dopiero w jego zetknięciu ze wzniosłą przyrodą. Bohater mógł wówczas przeżyć zarówno piękno natury, jak i jej grozę. W takim rozumieniu obraz pielgrzyma, wędrowca pojawia np. w Sonetach krymskich Adama Mickiewicza.
Perspektywę religijno‑polityczną pielgrzymowania wyraźnie widać np. w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza. Autor pisał w nich, że: „Polak nazywa się pielgrzymem, iż uczynił ślub wędrówki do Ziemi Świętej, Ojczyzny wolnej, ślubował wędrować póty, aż ją znajdzie”. W tym kontekście emigracja nabiera wymiaru sakralnego i staje się wypełnieniem misji nadanej przez Boga.
Nagranie utworu Adama Mickiewicza pod tytułem Sonety krymskie. Pielgrzym
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PwxWscF8x
Adam Mickiewicz, Sonety krymskie: Pielgrzym, czyta Piotr Głowacki Adam Mickiewicz
PielgrzymU stóp moich kraina dostatków i krasy,
Nad głową niebo jasne, obok piękne liceobok piękne lice;
Dlaczegoż stąd ucieka serce w okolice
Dalekie i – niestety! jeszcze dalsze czasy?Litwo! piały mi wdzięczniéj twe szumiące lasy,
Niż słowiki BajdaruBajdaru, SalhirySalhiry dziewice;
I weselszy deptałem twoje trzęsawicetrzęsawice,
Niż rubinowe morwy, złote ananasy.Tak daleki, tak różna wabi mię ponęta;
Dlaczegoż roztargniony wzdycham bez ustanku
Do tej, którą kochałem w dni moich poranku?Ona w lubej dziedzinie, która mi odjęta,
Gdzie jej wszystko o wiernym powiada kochanku,
Depcąc świeże me ślady czyż o mnie pamięta?Źródło: Pielgrzym, [w:] Adam Mickiewicz, Wybór poezyj, t. 2, Wrocław 1997, s. 104–105.
Po przeczytaniu Pielgrzyma Adama Mickiewicza wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania.
Określ, jakie uczucie dominuje w sercu pielgrzyma?
W kontekście biografii Adama Mickiewicza wyjaśnij jego związek z tytułowym pielgrzymem.
W kontekście biografii Adama Mickiewicza wyjaśnij jego związek z tytułowym pielgrzymem. Zapisz swoją odpowiedź.
Wyjaśnij, w jaki sposób poeta łączy sferę opisu i refleksji nad przyrodą ze sferą stanów wewnętrznych pielgrzyma.
Określ, jakie znaczenie ma wyrażenie u stóp, inicjujące opis przeżyć Pielgrzyma. Wskaż orientację w przestrzeni, kojarzoną z tym wyrażeniem.
Porównaj obraz Krymu z lirycznym obrazem Litwy – utraconej mitycznej ojczyzny.
Wyjaśnij, jaką funkcję pełnią w utworze wspomnienia miłosne?
Wymień orientalizmy pojawiające się w tekście. Określ ich funkcję.
Nie tylko Wschód

Przeczytaj fragmenty Dziadów. Widowiska Adama Mickiewicza i II aktu Kordiana Juliusza Słowackiego, a następnie wykonaj polecenia.
Dziady. WidowiskoCo dzień z pamiątką nudnych postaci i zdarzeń
Wracam do samotności, do książek – do marzeń,
Jak podróżny, śród dzikiej wyspy zarzucony,
Co rana wzrok i stopę niesie w różne strony.Źródło: Dziady. Widowisko, [w:] Adam Mickiewicz, Utwory dramatyczne, Warszawa 1982, s. 98.
KordianRok 1828
WĘDROWIEC
James Park w Londynie – wieczór... Kordian siedzi pod drzewem – wokoło łąki zielone – dalej sadzawka ocieniona drzewami, trzody – dokoła parku pałace i dwie wieże Westminsteru.KORDIAN
Wyspę łąk porzucono na pałaców stepy,
Uciekam tu opodal od wrącego gminu;
Lud woli pić dym węgli i zaglądać w sklepy;
A ten ogród, czarowna sielanka Londynu,
Jak ustęp złoty w nudnym ginie poemacie.
Ludzie! wy się tym drzewom przypatrywać macie,
Jak cudom Boga, obok cudów waszej ręki.
Drzewa nie tknięte, rajskie zachowały wdzięki;
Nieraz mgły nadpłynione w kłęby czarne zwiną,
I liściowym wachlarzem na miasto odwieją.
Po sadzawkach łabędzie rozżaglone płyną.
Ludzie piaskiem PaktoluPaktolu węże ścieżek sieją,
A łąki flamandzkiego aksamitu puchem.
Tam! miasto... Zegar ludzkim kręcący się ruchem,
A tu cisza – tu ludźmi nie kwitną ogrody,
Ale się po murawach wyperliły trzody...
Był wiek, żem ja w dziecinnych marzeniach budował
Wszystkie stolice ziemskie, dziś je widzę różne;
Alem pierwszych obrazów w myśli nie zepsował,
Są dziś porównań celem, jak księgi podróżne.
Rzeczywistości naga, wynagródź marzenie!
Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię...
Kto wie? może w szczęśliwych grono mnie powoła...Źródło: Kordian, [w:] Juliusz Słowacki, Dramaty, t. 5, oprac. Wanda Leopoldowa, Wrocław 1949, s. 199–200.
Zinterpretuj porównanie osoby marzącej (czytającej) do podróżnika.
Wymień znane ci metafory podróży.
Wypisz i nazwij środki stylistyczne, za pomocą których autor przedstawił obraz Londynu w „Kordianie”.
Określ sposób zestawienia natury (ogród/ park) i kultury (miasto) w duchu sentymentalizmu w podanym fragmencie „Kordiana”.
Zinterpretuj słowa: „Alem pierwszych obrazów w myśli nie zepsował,/ Są dziś porównań celem, jak księgi podróżne”.
Czy dostrzegasz we fragmencie Kordiana elementy charakterystyczne dla romantycznych opisów Wschodu? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Podróż życia Thomasa Cole’a

Zapoznaj się z czteroczęściowym cyklem alegorycznych obrazów Podróż życia (1839–1840 i 1842), przedstawiającym różne okresy życia człowieka, autorstwa amerykańskiego malarza pejzażysty i poety Thomasa Cole'aThomasa Cole'a (1801–1848), a następnie wykonaj polecenia.

Opisz, jakie odczucia wywołują w tobie poszczególne części cyklu Thomasa Cole'a „Podróż życia”. Jeżeli twoje odczucia są zróżnicowane, wytłumacz, z czego ten fakt wynika.
Zinterpretuj obrazy Thomasa Cole'a w odniesieniu do ich tytułów.
Wymień elementy romantycznego pejzażu, które można zaobserwować w „Podróży życia”.
Za pomocą jakich środków wyrazu autor oddał na obrazach istotę dzieciństwa, młodości, dojrzałości i starości?
Na podstawie opisu obrazów rozstrzygnij, które elementu opisu reprezentują poszczególne etapy życia człowieka. Zredaguj notatkę.
Na podstawie analizy obrazów zredaguj notatkę na temat: Podróż człowieka na obrazach Thomasa Cole'a. Twoja wypowiedź powinna liczyć 60–90 wyrazów.
Zadaniowo
Na podstawie informacji zawartych w lekcji określ, które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe, a które – fałszywe.
Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
Autorem Podróży z Paryża do Jerozolimy jest Juliusz Słowacki. | □ | □ |
Orientalizm stanowi odmianę egzotyzmu i wiąże się z fascynacją kulturą Zachodu. | □ | □ |
Autorem Wędrówek Childe Harolda jest George Byron. | □ | □ |
Fascynację Północą wyraźnie widać w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza. | □ | □ |
Salhir to rzeka na Krymie, wypływająca z jaskiń Czatyr-Dahu. | □ | □ |
Określenie „pałaców stepy” w II akcie Kordiana odnosi się do stepów akermańskich. | □ | □ |
Dopasuj wymienione miejsca i cele podróży do odpowiednich bohaterów literackich i autorów.
Londyn, Ameryka, Grecja, Krym
Kordian | |
Adam Mickiewicz | |
François René de Chateaubriand | |
Giaur |
Na podstawie zamieszczonych tekstów (zarówno utworów literackich, jak i fragmentów literatury przedmiotu) przygotuj pisemnie charakterystykę romantycznego pielgrzyma‑wędrowca, poszukującego własnej tożsamości.
Wykorzystaj poetykę przeczytanego listu Juliusza Słowackiego z podróży oraz własne doświadczenia i wrażenia z wędrówek (także fikcyjnych) i napisz do kogoś bliskiego list z podróży.
Wykorzystaj materiały zebrane przed lekcją (związane z podróżami, które odbyła twoja rodzina) i przedstaw je na osi czasu. Możesz umieścić na niej zdjęcia, notatki, ważne i ciekawe informacje, a także cytaty z literatury romantycznej. Zapisz je w odpowiednich rubrykach i kliknij przycisk „Utwórz oś czasu”.
Rozstrzygnij, która z przedstawionych w materiale podróży wydaje ci się najatrakcyjniejsza. Uzasadnij swoją wypowiedź w notatce syntetyzującej. Twoja wypowiedź powinna liczyć 60‑90 wyrazów.
Przeciągnij pola z fragmentami utworów romantycznych w miejsca na mapie, które, twoim zdaniem, najlepiej do nich pasują. Puste pola wypełnij własnymi propozycjami „podróżniczych cytatów”.
Poniższym fragmentom utworów romantycznych przypisz miejsca na świecie, w kraju, które, twoim zdaniem, najlepiej do nich pasują. Dopisz dwie własne propozycje „podróżniczych cytatów” i również przypisz im miejsca.
Cytaty:
„U stóp moich kraina dostatków i krasy”;
„Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza”;
„Wyspę łąk porzucono na pałaców stepy”;
„[...] Ustronna skała, staw w pustkowiu”;
„Drzewa nie tknięte, rajskie zachowały wdzięki”;
„A tu cisza – tu ludźmi nie kwitną ogrody”.
Słowa klucze
Poniżej zostały wypisane słowa klucze związane z tą lekcją. Zaproponuj ułożenie ich w określonej kolejności, zaczynając od, twoim zdaniem, najważniejszego. Uzasadnij krótko swój wybór.
Słowa klucze: podróż romantyczna, orientalizm, pielgrzym, natura, pejzaż, podróżopisarstwo.