Tatry – krajobraz gór wysokich
Gdy myślimy o górach, przed oczami stają nam surowe, pokryte śniegiem i pozbawione roślin szczyty o stromych stokach, np. niedostępne Himalaje czy leżące w Europie Alpy. Jednak takie góry występują również na terenie Polski. Są to Tatry.
jakie są cechy charakterystyczne gór średnich;
czym charakteryzuje się pogoda w górach.
wskazywać na mapie Tatry i ich najwyższe szczyty;
opisywać główne cechy krajobrazu gór wysokich;
omawiać zjawiska klimatyczne spotykane w górach wysokich.
1. Położenie i środowisko Tatr
W południowej Polsce leży jedyny na naszym terytorium fragment gór wysokichgór wysokich – Tatry. Jest to najwyżej położony kawałek Karpat. Większa część tych gór wraz z najwyższym szczytem (Gerlach, 2655 m n.p.m.) znajduje się na terenie sąsiadującej z nami Słowacji. Natomiast jeden z wierzchołków góry Rysy jest najwyższym punktem Polski i ma wysokość 2499 m n.p.m.
Krajobraz Tatr jest inny niż znanych nam już gór średnich. W górach wysokich doliny są głębokie, niektóre z nich mają charakterystyczny kształt litery U. Tatrzańskie stoki są strome, często w dolnej części pokryte rumowiskiem skalnym nazywanym w tych górach piargiempiargipiargiempiargiempiargipiargiem. Fragmenty skał tworzące piarg staczają się na dół w żlebachżlebach, czyli stromych obniżeniach przecinających stoki gór. Między szczytami występują czasem skaliste grzbiety zwane graniamigraniami. Podobne formy można spotkać w Alpach, dlatego zarówno Tatry, jak i inne góry wysokie o podobnej rzeźbie nazwane zostały górami typu alpejskiego.
Najwyższe partie Tatr, nazywane Tatrami Wysokimi, zbudowane są głównie ze skał podobnych do granitu. W niższych częściach dominują skały przeobrażone oraz osadowe. W Tatrach Zachodnich, gdzie występują wapienie i dolomity, wyraźnie widoczne są rozmaite zjawiska krasowe, w tym także największe w Polsce jaskinie.
Wskaż na mapie Tatry oraz ich najwyższy szczyt po stronie polskiej.
Wielu turystów zaczyna wycieczkę w Tatry od Zakopanego. Kiedy patrzy się z tego miasta, najokazalszym szczytem wydaje się masyw Giewontu. W rzeczywistości jednak Giewont ma 1894 m n.p.m. i jest jednym z niższych tatrzańskich szczytów. Wydaje się największy, gdyż znajduje się blisko miasta.
Wędrówki po Tatrach wymagają dobrej kondycji i umiejętności uważnego poruszania się. Schodzenie z wyznaczonych szlaków jest tam nie tylko sprzeczne z prawem, ale też może okazać się wyjątkowo niebezpieczne.
2. Działalność człowieka w Tatrach
W Tatrach notuje się najniższą średnią roczną temperaturę powietrza w Polsce, najwyższe opady i silny wiatr. Szczególnym rodzajem wiatru jest halnyhalny. Zjawiska zachodzące w tych masach powietrza powodują, że po słowackiej stronie pada śnieg lub deszcz, natomiast po polskiej wieje gwałtowny, ciepły i suchy wiatr.
Wiatr halny bywa niebezpieczny: szybko niszczy pokrywę śnieżną, a czasami nawet zrywa dachy z domów. Ponadto sprawia, że wiele osób ma kłopoty ze snem lub ciśnieniem krwi.
W Tatrach występuje wiele roślin i zwierząt, których nie spotyka się nigdzie indziej w Polsce. Aby ograniczyć działalność człowieka i jego wpływ na przyrodę, cały obszar Tatr objęto ochroną w ramach Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Obecnie w Tatrach działalność człowieka jest dostosowana do potrzeb zachowania stanu środowiska oraz turystyki. Nie ma tu zakładów przemysłowych, zaprzestano wyrębu drzew i w miarę możliwości odtworzono lasy. Liczba owiec wypasanych w dolinach i na halach jest ograniczona. Górskie zwierzęta objęte są ochroną. Kolejki linowe, wyciągi narciarskie, trasy zjazdowe i skocznie narciarskie pozostawiono tam, gdzie już istniały, lecz nie rozbudowuje się ich na nowych obszarach.
Na podstawie mapy turystycznej Tatr i Podhala zaplanuj trasę oraz określ sposób, w jaki można dostać się z Zakopanego na Giewont, Kasprowy Wierch i nad Morskie Oko. Czy możliwe jest obejrzenie tych miejsc w ciągu dwudniowego wyjazdu?
Czasami w górach można dostrzec rzadkie zjawisko optyczne – widmo Brockenu. Jest to cień obserwatora na tle chmury lub mgły znajdującej się poniżej niego. Zdarza się, że cień otoczony jest tęczową poświatą. Istnieje przesąd mówiący, że osoba, która zobaczy widmo Brockenu trzykrotnie, zawsze będzie w górach bezpieczna.
Średnia temperatura powietrza na szczytach Tatr jest niższa od zera. Przez większą część roku występują tu opady śniegu, który miejscami leży przez cały rok.
Podsumowanie
Tatry są jedynymi górami wysokimi w Polsce; większa ich część znajduje się na terenie Słowacji.
W Tatrach występują formy typowe dla krajobrazu wysokogórskiego, jak piargi, żleby i granie.
Dla ochrony niespotykanej nigdzie indziej przyrody powołano Tatrzański Park Narodowy.
Jak sądzisz, jakie formy działalności człowieka można rozwijać w Tatrach, a jakich nie powinno się rozwijać ze względu na dobro tatrzańskiej przyrody? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Zobacz także
Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Rzeźbiarze krajobrazu
Jak ludzie zmieniają krajobraz?
Jaki kształt może mieć powierzchnia Ziemi?
Sudety i Karpaty
Słowniczek
zwykle ostry i skalisty grzbiet z wyraźną krawędzią, na której zbiegają się strome stoki
góry o wysokościach bezwzględnych przekraczających 1500 m n.p.m., zwykle o stromych stokach i ostro zakończonych szczytach, w górnych partiach pozbawione roślinności
(wiatr halny) – polska nazwa gwałtownego, porywistego, ciepłego i suchego wiatru wiejącego w kierunku dolin u podnóży gór; w Polsce szczególnie silny u podnóża Tatr
używana w Tatrach nazwa skalnego rumowiska na stoku stromej góry i u jej podnóża
długa, wąska, wklęsła forma na stromym stoku ukształtowana przez płynącą wodę i zsuwające się lawiny kamienne
Zadania
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących polskich Tatr.
| Prawda | Fałsz | |
| Rysy to najwyższy szczyt świata. | □ | □ |
| Rysy to najwyższy szczyt polskiej części Tatr. | □ | □ |
| Rysy to najwyższy szczyt Tatr. | □ | □ |
| Tatry są wyższe od Karkonoszy. | □ | □ |
| Gerlach to najwyższy szczyt Polski. | □ | □ |
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
strome, rzeki, halą, rowem, piaszczyste, płaskie, lasy, żlebem, piargami, łagodne, doliną, lawiny, lodowce, gruzy, gołoborza, klify
Doliny tatrzańskie są głębokie, a niektóre mają kształt litery U, co świadczy o tym, że były w niedalekiej przeszłości przekształcone przez ...................... górskie. Stoki tatrzańskich szczytów są ......................, często w dolnej części pokryte rumowiskami skalnymi, które nazywa się ....................... Fragmenty skał tworzące piargi staczają się na dół wzdłuż wgłębienia zwanego .......................
W jakich skałach powstały największe tatrzańskie jaskinie?
- w piaskowcach
- w granitach
- w torfie
- w bazaltach
- w lodowcach
- w wapieniach i dolomitach
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
deszczu, zamarza, nazywany bryzą, szronu, ale powolny, skrapla się, ogrzewa się, rozpręża się, skrapla się, rozgrzewa się, rosy, ciepły i suchy, ochładza się, zimny i wilgotny, ochładza się, szadzi
Wiatr halny powstaje, gdy masy powietrza przedostają się na drugą stronę gór. Procesy fizyczne zachodzące w tych masach powietrza powodują, że wznoszące się powietrze .................................., dając jednocześnie opady śniegu lub .................................., po przejściu linii gór opadające powietrze .................................. i występuje silny, gwałtowny, .................................. wiatr.
Zaznacz przyczyny utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego.
- ochrona krajobrazów gór wysokich
- zbieranie pieniędzy za bilety
- rozwój przemysłu w Tatrach
- ochrona gatunków rzadkich zwierząt
- ochrona wysokogórskich roślin
- ochrona Zakopanego przed kozicami
- ochrona ryb morskich w Morskim Oku
- wzrost produkcji węgla drzewnego
- możliwość budowy nowych wyciągów narciarskich
Oceń prawdziwość opinii dotyczących sposobów ograniczenia ingerencji człowieka w przyrodę Tatr.
| Prawda | Fałsz | |
| Im więcej turystów, tym lepiej dla przyrody Tatr. | □ | □ |
| Zakaz polowań sprzyja ochronie zwierząt. | □ | □ |
| Należy zwiększać liczbę wyciągów narciarskich, bo to jest korzystne dla środowiska. | □ | □ |
| Wyrąb lasów jest niekorzystny dla środowiska Tatr. | □ | □ |
| Wyrąb lasów pozwala na zwiększenie powierzchni pastwisk, co korzystne wpływa na tatrzańską przyrodę. | □ | □ |